Системы оружия двадцать первого века, или Эволюция вверх ногами
«Системы оружия двадцать первого века, или Эволюция вверх ногами» (англ. Weapon Systems of the Twenty First Century or The Upside-Down Evolution) — футурологическое эссе Станислава Лема 1983 года (с художественным вступлением и элементами сатиры) из цикла «Библиотека XXI века», имитирующее обзор книги из будущего. В 1986 году вышло в одноимённом авторском сборнике. Развивает идеи «Непобедимого» (1964), продолжаемые в «Мире на Земле» (а в его главу II вошло около половины эссе почти без изменений).
Цитаты
правитьТам, где успех боевых операций зависит от микромиллиметров и наносекунд, на сцену, подобно новому богу войны, предрешающему победу или разгром, выходит случайность в чистом и как бы увеличенном виде, случайность, пришедшая к нам из микромира, из области физики атома. Ведь самые быстрые и самые совершенные системы наталкиваются в конце концов на принцип неопределённости Гейзенберга (Unschärferelation), обойти который не в состоянии никто и никогда, ибо это фундаментальное свойство материи в любой точке Вселенной. Тут не нужна даже авария компьютеров, управляющих спутниками-шпионами или нацеливающих мощные лазерные системы защиты на ядерные боеголовки ракет. Достаточно, чтобы серии электронных импульсов системы защиты разминулись с сериями подобных импульсов систем атаки хотя бы на миллиардную долю секунды — и исход Последней Схватки будет решен по принципу лотереи. — парафраз из «Бесед со Станиславом Лемом» (гл. «В цивилизационной яме» от слов «если вы имеете дело с оружием» | |
Gdzie o skuteczności operacyjnej decydują mikromilimetry i nanosekundy, zjawia się, jako nowy Bóg wojny, decydujący o powodzeniu lub zagładzie, przypadek w stanie czystym, niejako wyolbrzymiony i wyniesiony z mikroskopijnych wymiarów fizyki atomowej, ponieważ jest tak, że systemy najszybsze i najdoskonalsze docierają wreszcie do relacji nieoznaczoności Heisenberga (Unschärferelation), której nic już nigdy nie pokona, stanowi ona bowiem fundamentalną własność materii w całym Kosmosie. Nie musi nawet iść o jakiekolwiek awarie komputerów satelitarnego zwiadu, czy też mierzących piorunowymi laserami obrony w nuklearne głowice rakiet ataku. Chodzi po prostu o to, że jeśli serie impulsów elektronicznych obrony rozminą się z seriami podobnych impulsów w układach atakujących choćby o jedną miliardową cząstkę sekundy, to o wyniku Ostatecznego Starcia zadecyduje czynnik loteryjny. |
… системы неслыханно быстрые ошибаются неслыханно быстро. | |
… niesłychanie szybkie systemy popełniają niesłychanie szybko błędy. |
… проекты новых, более совершенных типов оружия появлялись так быстро, что промышленность не успевала запускать их в серийное производство. Системы командования, наведения на цель, маскировки, поддержания и подавления связи, а также «обычные» виды оружия (определение, по сути анахроничное и вводящее в заблуждение) устаревали, не успев поступить на вооружение. | |
… nowe, doskonalsze typy broni powstawały jako projekty tak szybko, że przemysł nie nadążał w ich militarnym wdrażaniu. Systemy dowodzenia, nawodzenia na cel, kamuflażu, sterowania, utrzymywania i rozrywania łączności razem z raźliwością broni zwanych konwencjonalnymi (ale właściwie była to nazwa myląca jako przestarzała) ulegały anachronizacji, zanim jeszcze weszły na kolejne uzbrojenie wojsk. |
… на смену чипам <…> пришли новейшие достижения генной инженерии. Например, Silicobacter Wieneri, <…> будучи помещён в особый раствор из солей кремния, серебра и хранившихся в тайне добавок, вырабатывал интегральные схемы меньше мушиных яиц. Их называли corn (зерно); и в самом деле, пригоршня таких элементов всего через четыре года после начала массового производства стоила не дороже горсточки проса. Пересечение двух этих кривых — кривой роста стоимости тяжёлого вооружения и кривой снижения стоимости искусственного интеллекта — положило начало тенденции к обезлюживанию армий. — мотив обезлюживания армий присутствовал в НФ с 1950-х, но роботы были почти исключительно не микроразмеров | |
… chips <…> przestano produkować ponieważ zastąpiły je wytwory nowszej inżynierii genetycznej. Taki na przykład Silicobacter Wieneri <…> wytwarzał w specjalnych roztworach soli krzemu, srebra i trzymanych w tajemnicy dodatków obwody scalone mniejsze od muszych jajek. Nazywano je corn — zbożem — i przyznać trzeba, że garść takich elementów kosztowała już w cztery lata po uruchomieniu masowej produkcji tyle samo, co garść prosa. W taki sposób — z przecięcia się dwóch krzywych: krzywej wzrostu kosztów ciężkiej broni i krzywej spadku kosztów sztucznej inteligencji — wynikł trend obezludnienia sił wojskowych. |
Оса, быть может, имеет достаточно нервных клеток, чтобы с неменьшим успехом водить, например, грузовик по длинной трассе, ведущей из порта в город, или управлять межконтинентальной ракетой, только биологическая эволюция запрограммировала её нервные узлы для совершенно иных целей. | |
Osa, być może, posiada dostateczną ilość nerwowych tkanek, żeby tak samo sprawnie kierować na przykład samochodem ciężarowym wzdłuż długiej trasy wiodącej z portu do miasta docelowego albo żeby sterować transkontynentalną rakietą, a jedynie węzły nerwowe osy zostały przez naturalną ewolucję zaprogramowane do zupełnie innych celów. |
Не ARTIFICIAL INTELLIGENCE, но ARTIFICIAL INSTINCT следовало воспроизводить и программировать в первую очередь, потому что инстинкты возникли почти за миллиард лет до интеллекта — очевидное свидетельство того, что их сконструировать легче. | |
Nie ARTIFICIAL INTELLIGENCE, lecz ARTIFICIAL INSTINCT należało symulować i programować w pierwszej kolejności, ponieważ instynkty powstały prawie miliard lat wcześniej od inteligencji, w czym jasny dowód na to, że są łatwiejsze do sporządzenia. |
Как это обычно бывает в истории, зачатки нового направления появились ещё в двадцатом веке, но никто не умел сложить из них целостную картину. Ибо открытия, положившие начало DEHUMANIZATION TREND IN NEW WEAPON SYSTEMS, совершались в крайне далёких друг от друга научных дисциплинах. Специалистов по военному делу какие бы то ни было насекомые не интересовали (за исключением вшей, блох и иных паразитов, докучавших солдатам в их военных трудах). Интеллектроники, которые вместе с энтомологами и нейрологами исследовали ганглии у насекомых, были несведущи в военных проблемах. Наконец, политики, как им и положено, вообще ни в чём не разбирались. | |
Jak to się zwykle zdarza w dziejach, początki tego nowego kompleksowego trendu tkwiły już we wieku dwudziestym, ale nikt ich nie umiał połączyć w obraz nadchodzącej, nowej całości. Odkrycia, które utworzyły DEHUMYNIZATION TREND IN NEW WEAPON SYSTEMS, powstawały bowiem w bardzo odległych od siebie dyscyplinach nauki. Fachowcy, biegli w wojskowości, nie interesowali się żadnymi owadami (z wyjątkiem wszy, pcheł oraz innych pasożytów doskwierających żołnierzom podczas wojennych trudów). Intelektronicy, którzy wespół z entomologami i neurologami badali elementy składowe owadzich gangliów nerwowych, nie znali się na problemach militarnych. Politycy wreszcie, jak to politycy, nie znali się na niczym. |
Больших и тяжёлых роботов нельзя было перенести на поля сражений: они немедленно стали бы целями для бьющих без промаха, самонаводящихся «умных» ракет. | |
Wielkich i ciężkich robotów nie można było przenieść na pola bitew, bo stałyby się natychmiast celami niezawodnych, samonaprowadzających się na cel, zmyślnych pocisków. |
Ракету (ICBM, IRM), запущенную с земли, надводного корабля или подводной лодки, можно уничтожить из космоса спутниковым лазером. Но невозможно уничтожить подобным образом гигантские тучи микрочастиц, несущие уран или плутоний, который лишь у самой цели сольётся в критическую массу, а до тех пор находится в крайне дисперсном состоянии и неотличим от тумана или тучи пыли. | |
Rakietę (ICBM, IRM) wystrzeloną z ziemi, z okrętu czy z łodzi podwodnej można zniszczyć z Kosmosu laserem satelitarnym. Nie można jednak zniszczyć w ten sposób gigantycznych chmur mikrocząstek niosących uran czy pluton, które w masę krytyczną zewrą się dopiero u celu. natomiast w drodze podlegają bardzo silnej dyspersji i są nieodróżnialne od mgły lub kurzawy. |
Микроармия могла без труда преодолеть любую оборонительную систему и вторгнуться в глубокий тыл неприятеля. Это было для неё не сложнее, чем для снега или дождя. В то же время крупнокалиберное атомное оружие оказалось бесполезным на поле боя: его применение попросту не окупалось. Прошу вообразить себе попытку сражаться с вирусной эпидемией при помощи термоядерных бомб. Эффективность наверняка будет мизерной. Можно, конечно, спалить обширную территорию даже на глубину сотен метров, превратив её в безжизненную, стеклянную пустыню, но что с того, если час спустя на неё начнёт падать боевой дождь, из которого выкристаллизуются «отряды штурма и оккупации»? Водородные бомбы стоят недёшево. Крейсеры не годятся для охоты на пиявок или сардин. | |
Mikroarmia mogła z łatwością przedostać się przez wszystkie systemy obrony i wtargnąć na głębokie tyły nieprzyjaciela. Problemów miała z takimi inwazjami akurat tyle samo co śnieg albo deszcz. Zarazem coraz bardziej bezsilna okazywała się na polach bitew wielokalibrowa broń nuklearna, gdyż jej użycie przestało się po prostu opłacać. Proszę sobie wyobrazić próbę zwalczania zarazy wirusowej przy pomocy termojądrowych bomb. Efektywność na pewno będzie znikoma. Można, owszem, wyżarzyć nawet na głębokość setek metrów i obrócić w zeszkloną, martwą pustynię wielki obszar, lecz cóż z tego, jeśli po godzinie pocznie nań padać militarny deszcz, z którego wykrystalizują się „oddziały natarcia i okupacji”? Koszty bomb wodorowych są znaczne. Nie poluje się krążownikami na pijawki ani na sardynki. |
Неумолимая тенденция к обезлюживанию армии похоронила почтенные традиции манёвров, блестящих парадов (в отличие от танковой или ракетной дивизии саранча на марше не может радовать глаз), салютования шпагой, сигналов горнистов, подъёма и спуска флагов, рапортов и всех богатейших атрибутов казарменной жизни. На какое-то время удалось сохранить за людьми высшие командные должности, прежде всего штабные — но, увы, ненадолго. | |
Okrutny napór trendu, obezludniającego armie, zniweczył piękne tradycje manewrów, widowiskowość defilad (defilująca szarańcza nie może być piękna, w przeciwieństwie do dywizji czołgów lub rakiet), prezentowania broni, capstrzyków, podnoszenia i opuszczania flagi, raportów i całego bogactwa, właściwego życiu koszarowemu. Przez pewien czas dało się jeszcze zawarować dla ludzi wysokie szarże dowódcze, ze sztabowymi na czele, lecz niezbyt długo, niestety. |
На смену альтернативе «война или мир» пришло состояние войны, неотличимой от мира, и мира, неотличимого от войны. Прежде, когда диверсантами могли быть лишь люди, диверсия выступала под маской доблести и добродетели. Она проникала в поры любого общественного движения, не исключая таких невинных его разновидностей, как общества собирателей спичечных коробков или хоровые кружки пенсионеров. Впоследствии, однако, диверсией могло заниматься всё что угодно, от гвоздя в стене до порошков для смягчения жёсткой воды. Криптовоенная диверсия расцвела пышным цветом. Поскольку люди не составляли уже реальной боевой или политической силы, не стоило переманивать их на свою сторону при помощи пропаганды или склонять к сотрудничеству с врагом. | |
Świat o dwóch wykluczających się wzajem stanach — wojny albo pokoju — przemienił się w świat wojny, co była pokojem i pokoju, który stał się wojną. Ongiś, kiedy dywersantami mogli być tylko ludzie, dywersja nosiła różne maski zacności i cnoty. Penetrowała ruchy religijne i społeczne, nawet tak poczciwe jak organizacje zbieraczy zapałczanych pudełek czy związki śpiewacze starców. Potem jednak mogło się dywersją zajmować wszystko, od gwoździa w ścianie po środki używane do zmiękczenia twardej wody. Rozrosła się bowiem dywersja kryptomilitarna. Ponieważ ludzie nie mogli już stanowić ani realnej siły politycznej, ani bojowej, nie warto było ich przekabacać propagandą lub kaptować do współpracy z przeciwnikiem. |
Как известно, советники разных политических партий полностью расходились во мнениях по любому вопросу. Со временем они стали пользоваться помощью компьютерных систем, а потом оказалось, что люди постепенно становятся рупорами своих компьютеров. Им представлялось, что они мыслят и делают выводы сами, исходя из данных компьютерной памяти, но оперировали они материалом, переработанным вычислительными центрами, а именно этот материал предопределял принимаемые решения. После периода некоторого замешательства крупные партии признали советников лишним промежуточным звеном; во второй половине XXI века каждая партия имела в своём секретариате главный компьютер, который после прихода данной партии к власти иногда получал даже пост министра без портфеля (портфель компьютеру и так ни к чему). Ключевую роль в демократиях подобного типа стали играть программисты. Правда, они присягали на верность, но это мало что меняло. Демократия, по утверждению многих, превратилась в компьютерократию, поскольку реальная власть сосредоточилась в компьютериате. | |
Doradców, jako rzeczoznawców, miała każda partia polityczna. Jak wiadomo, doradcy różnych partii mówili o tych samych sprawach najzupełniej różne rzeczy. Z czasem wzięli sobie do pomocy systemy komputerowe i poniewczasie dostrzeżono, że ludzie stają się rzecznikami swoich komputerów. Zdawało im się. że rozumują i wnioskują sami w oparciu o dane, jakich dostarczała im komputerowa pamięć, lecz operowali materiałem prefabrykowanym przez ośrodki obliczeniowe i ten materiał decydował o ludzkich decyzjach. Po okresie pewnego zamętu wielkie partie uznały doradców za zbędne ogniwo pośredniczenia i odtąd każda partia miała w swej centrali główny komputer, który w drugiej połowie XXI wieku gdzieniegdzie otrzymywał, po dojściu danej partii do władzy, stanowisko ministra bez teki (komputerowi i tak teka nie może być potrzebna), a podstawową rolę w demokracjach owego typu jęli odgrywać programiści. Programista był wprawdzie zaprzysiężony na wierność, ale nie okazało się to nazbyt skuteczne. Demokracja, utrzymywało wiele głosów, zamienia się w odpowiednik niegdysiejszego dyrektoriatu, mianowicie w komputeriat. |
… стали случаться явления, которые прежде сочли бы природными, но теперь они вызывались неведомо кем, и даже неизвестно, вызывались ли они вообще кем бы то ни было. Кислотные дожди, выпадавшие из загрязненных промышленными отходами облаков, были известны уже в XX столетии. Бывали дожди такой ядовитости, что они разъедали автострады, линии электропередач, стены и крыши заводов, и невозможно было установить, чьё это дело: отравленной природы или вражеских диверсантов. И так было во всём. Начался массовый падёж скота, но как узнать, естественные это эпизоотии или искусственные? Циклон, обрушившийся на побережье, — случайный, как прежде, или же вызванный скрытым перемещением воздушных масс над океаном посредством невидимых туч микрометеорологических диверсантов, не больше вируса каждый? Гибельная засуха — обычная или опять-таки вызванная умелым отводом дождевых облаков? | |
… pojawiały się zjawiska, dawniej zwane zjawiskami Natury, teraz natomiast nie wiadomo właściwie przez kogo a nawet, czy w ogóle przez kogośkolwiek spowodowane. Kwaśne deszcze, padające z zasiarczonych industrialnie chmur, znał już wiek dwudziesty. Zdarzały się deszcze tak żrące, że niszczyły drogi, przewody wysokiego napięcia, pokrycia i dachy fabryk, i niepodobna było ustalić, czy są dziełem zatrutej przyrody, czy wrogiej dywersji. Tak stawało się ze wszystkim. Masowo padała trzoda, ale czy te epizootie były naturalne, czy sztuczne? Cyklon, rujnujący wybrzeża jak ongiś losowy, czy wywołany potajemnym pchnięciem mas powietrznych nad oceanem przez niewidzialne chmury mikrometeorologicznych dywersantów, w pojedynkę małych jak wirusy? Posucha zwykła, choć zgubna czy również wywołana zręcznym przesuwaniem w inne strony chmur, brzemiennych wodą? |
Подобно тому как свет, увлекаемый могущественными силами тяготения в глубь Чёрной Дыры, не может выбраться из гравитационной ловушки, так человечество, увлекаемое силами взаимных антагонизмов в глубь тайн материи, очутилось в технологической западне. И не имеет значения, что эту яму оно само себе вырыло. Решение о мобилизации всех сил и средств для создания новых видов оружия диктовали уже не правительства, не государственные мужи, не воля генеральных штабов, не интересы монополий или иных групп давления, но во всё большей и большей степени страх, что на открытия и технологии, дающие Решающий Перевес, первым натолкнётся Кто-то Другой. | |
Jak światło, wciągane nieodpartymi siłami ciążenia, wpadłszy w głąb Czarnej Dziury gwiezdnej, nie może się już wydostać z grawitacyjnej pułapki, tak ludzkość, wciągana siłami wzajemnych antagonizmów w głąb tajemnic materii, wpadła w pułapkę technologiczną. I cóż z tego, że sama ją sobie wykopała. O inwestowaniu wszystkich sił w nowe przezbrojenia nie decydowały już rządy, mężowie stanu, wola sztabów generalnych, interesy monopoli czy też innych grup nacisku — lecz, i to coraz potężniej — lęk, że na odkrycia i techniki, dające Ostateczną Przewagę, natrafi, jako pierwszy, Ktoś Inny. |
Перевод
правитьК. В. Душенко, 1990
Примечания
править- ↑ Эта идея для штабов без компьютеров была в «Рукописи, найденной в ванне».
- ↑ Парафраз, вариант распространённой мысли: «Всё, что может быть использовано как оружие, будет использовано как оружие». (Мысли, афоризмы и шутки знаменитых мужчин (изд. 4-е, дополненное) / составитель К. В. Душенко — М.: Эксмо, 2004.)
- ↑ Большая часть вышесказанного о криптовойне аналогична замыслу братьев Стругацких, упомянутом в рабочем дневнике в марте 1965 (придумано раньше, описано в «Комментариях к пройденному» от слов «Представьте себе, что на некоей планете» до «движений слепой Природы».
- ↑ Развито в «Фиаско» (1986) и пояснено в «Сферомахии» (2001).