Диалоги (Лем)

«Диалоги» (польск. Dialogi) — философско-футурологический трактат Станислава Лема по кибернетике. Написан в 1954-1956 годах, впервые издан в 1957. Второе издание 1972 года дополнено 4 статьями: «Этика технологии и технология этики», «Биология и ценности», «Прикладная кибернетика: пример из области социологии», Утраченные иллюзии, или От интеллектроники к информатике».

Все необозначенные тут реплики — Филонуса.

Цитаты

	Эта книга, <…> возникшая из очарования кибернетикой, в массе приведенных фактов местами анахронична, в области же предсказаний, в ней содержащихся, — уже частью обесценена, частью исправлена самим течением времени, прошедшего с момента её написания. <…> Полное осовременивание выводов оказалось невозможным — для сохранения первоначального замысла книгу пришлось бы переписывать заново. Я же не заменил в ней ни единого слова, только <…> включил в неё самостоятельное приложение. Потому что, прочитав её заново, я усмотрел в ней определённую ценность — правда, не ту, что была задумана изначально. Время способствовало тому, чтобы «Диалоги» превратились в свидетельство почти безграничного познавательного оптимизма, какой не только у меня пробудило возникновение кибернетики. В книге рассматривается не столько кибернетика или её основы, сколько представления о ней конца пятидесятых годов — представления, которые принадлежали отнюдь не только мне. Чтобы этот её изменившийся характер сделать ещё более очевидным, я включил в настоящее издание упомянутое приложение. <…> Сравнение мнений тех лет с теперешним состоянием представляет собой интересный материал для истории науки. Он иллюстрирует ту экстраполяционную прямолинейность, какую разжигает в науке, пожалуй, каждый её переворот; перспективы дальнейшего прогресса в области знаний рисуются тогда современникам так отчётливо, как если бы запутанное, со множеством кружных путей и тупиков движение познания, которое как раз и привело к очередной революции в науке, именно в этот момент должно остановиться и преобразоваться в лавину всё более умножающихся знаний — уже без всяких отступлений и преград. <…> «Диалоги» были задуманы не как расписанный на голоса трактат о некой новой науке и её возможном развитии, но как поиск исследовательского инструментария и средств, способных помочь нам в освоении человеческого и нечеловеческого мира.
	Książka ta <…> a wynikła z urzeczenia cybernetyką, jest w warstwie faktów miejscami anachroniczna, a w zakresie przewidywań w niej zawartych już to sfalsyfikowana, już to skorygowana samym upływem czasu, jaki minął od jej powstania. <…> Pełne uwspółcześnienie wywodu okazało się niemożliwością — książkę, przy utrzymaniu pierwotnie przyświecającej jej intencji, należałoby od nowa napisać. Nie odmieniłem w niej jednak ani jednego słowa <…> dołączyłem do niej osobny aneks. Przy ponownej lekturze dostrzegłem bowiem, że można jej przypisać pewną wartość — co prawda odmienną od pierwotnie zamierzonej. Czas sprawił, że „Dialogi” stały się świadectwem prawie bezgranicznego optymizmu poznawczego, jaki nie tylko we mnie wzbudziło powstanie cybernetyki. Książka nie tyle opisuje cybernetykę bądź jej podstawy, ile wyobrażenia na ów temat ze schyłku lat pięćdziesiątych — wyobrażenia, które nie były moją ściśle prywatną własnością. Aby ten jej odmienny charakter uwypuklić jeszcze, dołączyłem do niniejszego wydania wspomniany aneks. <…> Zestawienie opinii pochodzącej z tych lat ze stanem obecnym jest ciekawym przyczynkiem do historii nauki. Obrazuje mianowicie ową ekstrapolacyjną prostolinijność, jaką wznieca w nauce bodaj każdy jej przewrót; perspektywy dalszego postępu wiedzy rysują się wtedy współczesnym tak prosto, jak gdyby ów zawiły, pełen kluczeń i ślepych zaułków ruch poznawania, który doprowadził do kolejnej rewolucji w nauce, właśnie miał ustać i ustąpić lawinowemu pomnażaniu wiedzy — właściwie już bez odwrotów i przeszkód. <…> „Dialogi” nie były pomyślane jako rozłożony na glosy traktat o pewnej nowej dyscyplinie i jej możliwym rozwoju, lecz jako poszukiwanie badawczych narządzi i środków, zdolnych pomagać nam w oswajaniu ludzkiego i nieludzkiego świata.
	— предисловие ко 2-му изданию, декабрь 1971

	Бесконечные споры в философии происходят именно из-за того, что одним кажется очевидным то, что совершенно не является очевидным для других. <…> каждое утверждение заслуживает подробного анализа и проверки его результатов опытным путём. — IV
	Otchłanne spory stąd się właśnie w filozofii biorą, że to, co jednym widzi się oczywiste, wcale nie jest takie dla drugich. <…> każde twierdzenie zasługuje na dokładną analizę i sprawdzenie doświadczalne jego konsekwencji.

I

Тема рассмотрена также в «Сумме технологии» (гл. VI: Личность и информация).

ГИЛАС. Мы знаем благодаря естественным наукам, что атомы нашего тела постоянно обновляются едой и питьём, а также воздухом, которым мы дышим. В костях, нервных клетках, мускулах неустанно заменяются атомы, заменяются так быстро, что через несколько недель все материальные частички, из которых состоял мой организм, уже носятся в речных волнах и среди облаков, я же продолжаю существовать и ощущаю неизменность своей личности. Чему я этим обязан? Наверное, только неизменяемой структуре атомов. Посуди сам, новые атомы моего тела — не те же самые, из каких оно состояло месяц назад, но они такие же, и этого вполне достаточно. Поэтому я могу утверждать, что идентичность моего существования зависит от идентичности моей структуры. <…> В будущем люди станут все точнее копировать атомные структуры всех материальных созданий. Уже сейчас они способны создавать искусственные алмазы и сапфиры, искусственную мочевину и даже искусственный, синтезированный в ретортах белок. Таким образом, люди непременно овладеют в конце концов искусством создания молекул живого тела и самого живого тела из атомов. И тогда они обретут бессмертие, ибо будут в состоянии вернуть к жизни любого умершего, тщательно соединив атомы в структуру, формировавшую тело при жизни. Этот процесс воскрешения будет, как мне кажется, происходить внутри машины, в которую введут соответствующую схему, своего рода план, то есть структурный образец определённого человека, после чего механизм создаст из атомов белковые частицы, клетки, сухожилия, нервы — и этот человек выйдет из него живой и здоровый, исполненный радости жизни.

HYLAS: Wiadomo przecież z nauk przyrodniczych, że atomy naszego ciała nieustannie odnawiają się dzięki pokarmom i napojom, które przyjmujemy, oraz powietrzu, którym oddychamy. Kości, komórki nerwowe, mięśnie wymieniają swe atomy bez przerwy, i to tak szybko, że co kilka tygodni wszystkie materialne cząsteczki, z jakich składał się mój organizm, bujają wśród fal rzecznych i obłoków, ja wszelako istnieję nadal i odczuwam ciągłość mej osobowości. Czemuż to zawdzięczam? Niechybnie tylko nie zmienionej strukturze atomowej. Zważ, że nowe atomy mego ciała nie są tymi samymi, co w nim tkwiły przed miesiącem, są wszakże takie same, i to w zupełności wystarcza. Tak tedy powiadam: tożsamość mego istnienia zależy od tożsamości mojej struktury. <…> W przyszłości ludzie będą coraz wierniej kopiować struktury atomowe wszelkich utworów materialnych. Już teraz potrafią tworzyć sztuczne diamenty czy szafiry, sztuczny mocznik, a nawet sztucznie, w retortach syntetyzowane białko. Niechybnie więc posiędą na koniec sztukę budowania molekuł żywego ciała i jego samego — z atomów. Wówczas zdobędą nieśmiertelność, albowiem zdolni będą powołać do życia każdego zmarłego, a to przez doskonałe złożenie atomów w taka strukturę, jaką przedstawiało jego ciało za życia. Ów proces zmartwychwstania będzie, jak sądzę, następował wewnątrz machiny, w która włoży się odpowiedni schemat, niejako plan, to jest wzór strukturalny określonego człowieka, za czym machina zbuduje z atomów cząsteczki białkowe, komórki, ścięgna, nerwy — i, człowiek ów wyjdzie z niej żyw i wesół, cieszący się najlepszym zdrowiem.

ФИЛОНУС. … поскольку нет никакой причинной связи между тобой, перипетиями твоей жизни и тем Гиласом, личностью, созданной машиной, через год ли, при жизни ли твоей или после твоей смерти, для тебя он в любом случае (при всех условиях) является чужим человеком, с которым у тебя нет ничего общего, кроме обескураживающего подобия. То, что одновременное существование с копией исключает преемственность, — с этим я согласен. <…> ГИЛАС. Невозможно даже провести никакого решающего эксперимента, поскольку копия, отвечая на заданный ей вопрос, станет говорить, что является мною, а способа доказать, не является ли она всего лишь двойником, не будет и быть не может. <…> об идентичности человека свидетельствует не только атомная структура, но и генетическая связь его настоящей, актуальной структуры с его структурой предыдущей. Итак, мы спасаем для наших исследований понятие идентичности посредством введения в него элемента генетики. Можно, следуя Левину, назвать его генидентичностью.

FILONOUS: … jako iż nie ma żadnej więzi przyczynowej pomiędzy tobą, wszelkimi twymi perypetiami a tamtym Hylasem, osoba stworzona przez machinę, czy za rok, czy za twego życia, czy po zgonie, jednakowo jest dla ciebie obcym człowiekiem, który nic nie ma z tobą wspólnego poza zdumiewającym podobieństwem. Że współistnienie z kopią wyklucza kontynuację — na to zgoda. <…> HYLAS: Żaden decydujący eksperyment przeprowadzony być nie może, gdyż kopia, spytana, będzie mówić, że jest mną, a sposobu dowiedzenia się, czy nie jest tylko sobowtórem, nie będzie i być nie może. <…> o identyczności człowieka świadczy nie tylko struktura atomowa, ale także genetyczny związek jego obecnej struktury z jego strukturą poprzednią. Tak więc mamy uratowane dla naszych badań pojęcie identyczności, a to przez wprowadzenie doń pierwiastka genetycznego. Można je za Lewinem nazwać genidentycznością.

ФИЛОНУС. Что ты скажешь о таком образе будущего? Каждый человек, отправляющийся в опасное межзвёздное путешествие, оставляет дома свою «атомную схему внешности». Если получено известие, что человек во время экспедиции погиб, семья приводит в действие машину, после чего мертвец тут же выходит из недр машины живой и здоровый, ко всеобщей радости и веселью. <…> ГИЛАС. Когда ты создашь копию после смерти человека, то ты можешь назвать её продолжением, можешь не называть, однако же спорность обнаруживается только на словах, поскольку человек продолжает своё существование, он живёт. С одинаковым успехом можно было бы препираться о том, существую ли сегодня «я вчерашний» или же «меня вчерашнего» сегодня уже не существует. Подобно тому, как невозможно передать в словах эту проблему, так же нерешаем вопрос, является ли копия «тем самым человеком» или же только «таким же». Разница несущественна, потому что она не меняет реального факта, актуального состояния. Таким образом, альтернатива здесь не более чем видимость. <…> ФИЛОНУС. Как видишь, проблема прекрасно решается, надо только следить за тем, какое значение мы вкладываем в слова. Как фраза «Я вчерашний существую», так и «Я вчерашний не существую» отражают действительность таким образом: если под «я вчерашний» подразумевается моё тело, с любой точки зрения, я сегодня существую как тот, который существовал вчера. Если же под «я вчерашний» понимать композицию мыслей и чувств, какие проявились вчера в моём сознании, то актуального, сегодняшнего бытия им приписывать нельзя.

FILONOUS: Co powiesz o takim obrazie przyszłości? Każdy człowiek wyruszający w niebezpieczną wyprawę gwiazdową zostawia w domu swój „rysopis atomowy”. Gdy przyjdzie wieść, że zginął w wyprawie, rodzina uruchamia machinę, za czym nieboszczyk wnet wychodzi z wnętrza machiny wesół i żywy ku ogólnemu sercpodniesieniu. <…> HYLAS: Gdy stworzysz po śmierci człowieka kopię, to możesz ją nazwać kontynuacją, możesz jej też tak nie nazwać, aliści spór jest jeno w słowach, albowiem fakt jest jeden: ów człowiek dalej istnieje i żyje. Równie dobrze m. zna by się spierać co do tego, czy „ja wczorajszy” dziś jestem, czy też „mnie wczorajszego” już dzisiaj nie ma. Podobnie jak nie rozstrzygniesz słowami tego problemu, tak samo nie rozstrzygniesz kwestii, jestli kopia „tym samym człowiekiem” czy tylko „takim samym”. Różnica jest nieistotna, bo nie zmienia faktu rzeczywistego, aktualnego bytu. Tak więc alternatywa jest pozorna. <…> FILONOUS: Jak widzisz, rzecz doskonale daje się wyjaśnić, należy tylko baczyć, jakie znaczenie nadajemy słowom. Zarówno zdanie „ja wczorajszy istnieję”, jak „ja wczorajszy nie istnieję” są prawdziwe w taki sposób: jeżeli przez „ja wczorajszy” rozumieć moje materialne, powszechnie dostrzegalne ciało, istnieję dziś jako ten, który istniał wczoraj. Jeżeli pod „ja wczorajszy” rozumieć jednak zespół myśli i czuć, jakie przejawiały się wczoraj w mej świadomości, aktualnego, teraźniejszego istnienia przypisać im nie można.

ФИЛОНУС. Можно, к примеру, заменить одну глиняную миску другой, поразительно на неёпохожей, можно заменить одного на другого двух поразительно схожих близнецов, поскольку мы рассматриваем их внешне, как предметы. Однако ни один близнец сам себя заменить на другого никогда не сможет. Подобным образом и ты не можешь даже по ошибке заменить себя на свою копию, существующую одновременно с тобой, созданную машиной. <…> А если создать две твои копии, одну из тех же атомов, из которых сейчас состоит твоё тело, а другую — из таких же самых, то будет ли эта первая копия твоим продолжением, тобою настоящим, а вторая — только двойником? ГИЛАС. Возможно. ФИЛОНУС. Но ведь эти атомы ничем между собою не отличаются. Подобным образом и копии эти ничем не отличаются — что же делает одну из них твоим продолжением, а другую — абсолютно чужим тебе человеком? ГИЛАС. Не знаю. Действительно, те же самые или только такие же самые атомы — выходит, что это всё равно. Все атомы одинаковые, и ни один ничем не отличается. ФИЛОНУС. Так что, обе копии будут твоим продолжением? Или ни одна? <…> Per reductionem ad absurdum я доказал только ложность тезиса, который ты рассматривал как истинный и само собой разумеющийся, а именно: что сознание сводимо к атомам или же к их структуре. Однако оно не является ни тем, ни другим — quod erat demonstrandum. Из чего, правда, не следует, что оно не есть явление материальное. Вообще это проблема очень сложная и заслуживает изучения другими, более современными методами.

FILONOUS: Można bowiem zamienić ze sobą dwie misy gliniane, łudząco do siebie podobne, a także dwu łudząco podobnych bliźniaków, bo rozpatrujemy ich z zewnątrz jako przedmioty. Jednakże jeden bliźniak sam siebie z drugim zamienić nie może nigdy. Podobnie i ty nie możesz „przez pomyłkę” zamienić siebie z twoją kopią współcześnie z tobą żyjącą, a stworzoną przez machinę. <…> A jeżeli dwie kopie twoje będą stworzone, jedna z tych samych atomów, z których się teraz twoje ciało składa, a druga tylko z takich samych, to owa pierwsza kopia będzie twoją kontynuacją, tobą prawdziwym, a druga jeno sobowtórem? HYLAS: Być może. FILONOUS: Ale przecież atomy te miedzy sobą niczym się całkiem nie różnią. Także i te kopie niczym się nie różnią; cóż więc jedną z nich czyni twoją kontynuacją, a drugą — człowiekiem całkiem ci obcym? HYLAS: Nie wiem. Istotnie, te same czy tylko takie same atomy — zdaje się, iż to wszystko jedno. Wszystkie atomy są takie same i niczym się żaden nie wyróżnia, FILONOUS: A więc obie kopie będą twoją kontynuacją? Czy żadna? <…> Per reductionem ad absurdum dowiodłem jedynie nieprawdziwości tezy, którą traktowałeś milcząco jako oczywiście prawdziwą, a mianowicie, jakoby świadomość można było sprowadzić do atomów albo do ich struktury. Wszelako nie jest ona ani jednym, ani drugim — quod erat demonstrandum. Z czego wszakże nie wynika, by nie była ona zjawiskiem materialnym. Rzecz ta jest w ogóle nader zawiła i zasługuje na zbadanie innymi, nowszymi sposobami.

II

Позволь <…> рассказать тебе историю о том, что случилось довольно давно. Среди плодородных равнин обитало в те времена некое племя, в котором одни занимались охотой и разведением скота, другие же, их было меньше, силились понять мир, в котором жили, — как это свойственно природе человека. Один из них, более сообразительный, однажды заметил, что, стоя посреди равнины, можно видеть предметы на расстоянии не дальше чем две тысячи шагов, всё же, что находится за этой границей, будь то дерево, шалаш или человек, исчезает полностью, как будто перестаёт существовать. Он сказал об этом другим. Они же до тех пор не замечали подобного феномена, потому что зрение у них было хуже, чем у него, — однако, напрягши зрение, вынуждены были согласиться. Подумав, они ему сказали: «Брат, ты прав. Однако же открытие, которое ты сделал, может иметь пагубные последствия, поскольку вызовет повсеместное убеждение, будто некая нечистая сила похищает все предметы и существа, удалявшиеся от наших домов более чем на две тысячи шагов. Тем самым открытие твоё породит веру в духов и прочие вредные предрассудки. Поэтому лучше будет, если мы его не обнародуем, а, напротив, сообща о нёмзабудем, с чем ты, наверное, согласишься, тем более что твоё открытие вызывает лишь беспокойство, укореняет неуверенность, отрицает и явно не способствует прогрессу, не утверждая никаких новых позитивных ценностей… » <…> Не раз бывало так, что прогрессивная человеческая мысль открывала новые истины именно в форме неясности, сомнений или непосредственных запретов…

Pozwól <…> opowiedział historię, jaka wydarzyła się dość dawno. Pośród żyznych równin żyło podówczas pewne plemię, którego jedni członkowie trudnili się łowiectwem i pasterstwem, inni zaś, mniej liczni, usiłowali zrozumieć świat, w którym żyją — jak to leży w naturze człowieczej. Jeden z nich, bystrzejszy od innych, zauważył raz, że stojąc pośród równiny dostrzega jeno przedmioty znajdujące się nie dalej niż o 2000 kroków — wszystko natomiast, czy było to drzewo, szałas czy człowiek, oddalając się poza tę granicę, znika tak dokładnie, jakby istnieć przestawało. Powiedział o tym innym. Nie zauważyli dotąd owego fenomenu, bo wzrok mieli mniej bystry od niego — wszakże natężywszy oczy zmuszeni byli się z nim zgodzić. Po namyśle rzekli mu: .,Bracie, masz słuszność. Wszelako odkrycie, któreś uczynił, może mieć zgubne następstwa, albowiem wywoła powszechne przekonanie, że istoty i rzeczy oddalające się od siedzib naszych dalej niż na 2000 kroków porwane zostają przez jakieś moce nieczyste. Tym samym wznieci ono wiarę w duchy i inne szkodliwe przesądy. Dlatego najlepiej będzie, jeśli go nie ogłosimy, ale, przeciwnie, pospołu o nim zapomnimy, na co tym łacniej chyba się zgodzisz, że rodzi ono tylko niepokój, zaszczepia niepewność, neguje i najwyraźniej postępowi nie służy, żadnych nowych, pozytywnych wartości nie utwierdzając…” <…> Nieraz bywa, że postępująca myśl ludzka poznaje nieznane prawdy właśnie pod postacią niejasności, zwątpień czy wręcz zakazów jakichś…

Ты, несомненно, знаешь принцип неопределённости Гейзенберга, один из фундаментальных принципов современной физики. Согласно этому принципу, невозможно определить точную локализацию отдельно взятого атома. Сделать это можно лишь приблизительно, поэтому образом атома является не точка, а как бы размытое пятнышко, нечто вроде изображения на смазанном негативе. <…> тем самым невозможно создать подробный и чёткий план их размещения в организме. Отсюда следует невозможность создания тождественной копии живого человека… — неточно; см. также теорему о запрете клонирования

Oczywiste, ale czy wykonalne? Zwróćmy się po odpowiedź do fizyki. Znasz niechybnie regułę nieoznaczoności Heisenberga, jedną z fundamentalnych zasad fizyki współczesnej. Głosi ona, że niepodobna umiejscowić dokładnie pojedynczego atomu. Uczynić to możemy zawsze tylko z pewnym przybliżeniem, tak że obrazem atomu nie jest punkt, ale jak gdyby rozmazana plamka, niczym obraz na poruszonej kliszy fotograficznej. <…> nie można tym samym stworzyć absolutnie ścisłego planu ich rozmieszczenia w organizmie. Z tego wynika niemożność stworzenia tożsamej kopii żywego człowieka…

III

ГИЛАС. Если из тех же атомов, из которых я сейчас состою, ты воссоздашь живое тело Гиласа, структурно аналогичное моему, тогда оживу именно я. <…> ФИЛОНУС. Хотя ты и убеждён в своей правоте, позволь, я расскажу тебе короткую историю. Представь себе, пожалуйста, что на необитаемом острове живут двое: ты и твоя копия, созданная из атомов, полностью идентичная тебе. <…> Оба вы <…> потерпели кораблекрушение и спаслись с утонувшего корабля. На острове нет ничего съедобного. Так вот, этот человек, то есть «другой Гилас», настолько подчиняет тебя своей воле, что ты позволяешь ему себя съесть. И вот он съедает тебя в этой печальной и полностью воображаемой ситуации до последней косточки, так что по истечении некоторого времени все материальные частицы твоего организма оказываются в его теле, более того, они создают его тело, поскольку в результате обмена веществ те частицы, которые прежде составляли его тело прежде, уже через несколько недель вышли из него. В этой ситуации я ведь могу утверждать, что теперь ты являешься этим человеком как с точки зрения структуры, так и с точки зрения материи, <…> однако ты, наверное, со мною согласишься, что ты, съеденный, не будешь иметь ни малейшей выгоды в смысле воскрешения, поскольку, по существу, выживет только человек, похожий на тебя, как близнец, и вдобавок имеющий на своей совести столь отвратительный и достойный всяческого осуждения проступок, как людоедство.

HYLAS: Bezsprzecznie tak. Jeżeli z tych samych atomów, z których teraz się składam, odbudujesz żywe ciało Hylasa, strukturalnie analogiczne mojemu, to wtedy ja sam ożyję. <…> FILONOUS: Choć jesteś tak pewny swego, może pozwolisz, że opowiem ci krótką historyjkę. Wyobraź sobie, proszę, że na wyspie bezludnej żyje dwu ludzi: ty oraz twoja kopia zbudowana z atomów, doskonale do ciebie podobna. <…> Obaj <…> jesteście rozbitkami z okrętu, który utonął. Na wyspie nic nie ma do jedzenia; otóż ów człowiek, to jest „drugi Hylas”, zniewala cię do tego stopnia, że dajesz mu się zjeść. Zjada cię on w smutnej a wyobrażonej sytuacji aż do ostatniej kosteczki, tak że po upływie pewnego czasu wszystkie materialne cząstki twego organizmu znajdują się w jego ciele, co więcej, one tworzą jego ciało, albowiem dzięki przemianie materii te cząstki, które tworzyły jego ciało dawniej, już je po kilku tygodniach, podczas przemiany materii, opuściły… W tej sytuacji mogę przecież twierdzić, że jesteś teraz tym człowiekiem, zarówno pod względem strukturalnym, jak też i pod względem materialnym, <…> przyznasz mi chyba jednak, że ty, zjedzony, najmniejszej nie będziesz miał z tego korzyści w sensie zmartwychwstania, albowiem w istocie żyć będzie jeno osoba bliźniaczo do ciebie podobna, obarczona w dodatku przebrzydłym i godnym najwyższego potępienia występkiem ludożerstwa.

V

Дело в том, что существует, вероятно, определённый максимум роста сознания, после превышения которого дальнейшее увеличение сложности сети будет уже демонстрировать признаки отката, регресса, дегенерации. <…> Ну, например, так, что после превышения оптимальной сложности в сети начинается дезинтеграция функций. Отдельные её части высвобождаются из-под общего унифицирующего влияния и проявляют тенденцию внутреннего конфликта отдельных процессов, тенденцию к автономизации, ведущую к полному распаду слишком сложной сети на ряд квазисамостоятельных единиц, поглощённых взаимным противоборством, то есть вредно влияющих друг на друга. <…> Конечно, мы понятия не имеем о том, близок ли уже человеческий мозг к пограничному качеству, то есть достиг ли он уже оптимальной сложности или нет, но, однако, в определённых обстоятельствах он явно проявляет тенденцию к автономизации своих отдельных частей — я подчёркиваю, что в функциональном, а не материальном смысле. <…> распад процессов и связанная с ним утрата монолитности функционирования (или «личности») сети не влечёт за собой некоего расщепления системы, рассматриваемой материально. Так, например, раздвоение личности может зайти у человека очень далеко, и при этом не обнаруживается никаких изменений, отмечаемых морфологически или автономно. Думается, что для определения оптимума сложности следует учесть целый ряд факторов, таких, например, как скорость передачи импульсов, увеличение «степеней свободы», являющееся производной от увеличения числа возможных, то есть предоставленных на выбор, проводящих путей, и так далее. Говоря о функциональной автономизации, обнаруживающейся в сложных сетях, мы приближаемся к границе гигантского наследия психических явлений, связанных с проявлениями так называемого подсознания. <…> существование сознания не было бы возможно без автоматизированных бессознательных процессов. Аналогично без существования символотворческой функции не могло бы существовать подсознание…

Rzecz w tym, że istnieje prawdopodobnie pewne maksimum wzrostu świadomości, po którego przekroczeniu dalsze zwiększanie złożoności sieci będzie dawać już objawy cofania się, regresji, degeneracji. <…> Na przykład tak, że po przekroczeniu optymalnej złożoności sieć zaczyna się dezintegrować funkcjonalnie. Poszczególne jej części wyzwalać się poczynają spod ogólnego, ujednolicającego wpływu i przejawiają się tendencje wewnętrznego konfliktu poszczególnych procesów, tendencje autonomizacji, wiodące do zupełnego rozpadu zbyt złożonej sieci na szereg jednostek quasi–samodzielnych, uwikłanych we wzajemną walkę, tzn. wzajem szkodliwie na siebie wpływających. <…> Oczywiście nie mamy pojęcia o tym, czy mózg ludzki bliski jest już wartości granicznej, tzn., czy już osiągnął złożoność optymalną, czy nie, a jednak w pewnych okolicznościach przejawia on wyraźne tendencje do autonomizacji poszczególnych swych części — w sensie funkcjonalnym, podkreślam, a nie materialnym. <…> rozpad procesów i związana z nim zagłada jednolitości czynnościowej (czyli „osobowości”) sieci nie pociąga za sobą jakiegoś rozszczepienia systemu, rozpatrywanego materialnie. Tak np. rozdwojenie osobowości może iść u człowieka bardzo daleko nie dając żadnych zmian dostrzegalnych morfologicznie czy anatomicznie. Można sądzić, że na wyznaczenie „optimum” złożoności wpływa cały szereg czynników, takich np., jak szybkość przewodzenia impulsów, jak wzrost „stopni swobody”, będący pochodną rosnącej ilości możliwych, tj. stojących do wyboru, dróg przesyłowych, i tak dalej. Mówiąc o czynnościowej autonomizacji, przejawiającej się w skomplikowanych sieciach, stajemy na granicy olbrzymiej dziedziny zjawisk psychicznych, związanych z manifestowaniem się tak zwanej podświadomości. <…> istnienie świadomości nie byłoby możliwe bez istnienia procesów nieświadomych, zautomatyzowanych. Analogicznie, bez istnienia funkcji symbolotwórczej nie mogłaby istnieć podświadomość…

	… «качества» «психического опыта» ни муравья, ни карася теория нам не представит так, чтобы мы могли прочувствовать, каково это — быть насекомым или рыбой. — вероятно, неоригинально
	… „jakości” doznań „psychicznych” mrówki ani karasia teoria nie przedstawi nam tak, żebyśmy mogli przeżyć „bycie owadem lub rybą”.

	Информация об информации, или вторичные сигналы, это «сокращённые значащие сигналы», то есть названия (символы), определяющие состояние некоего фрагмента сети. <…> Сознание — это не символы, но процессы, с помощью которых символы «экстрагируются» из сети и возвращаются в неёдля продолжения действий.
	Informacje e informacjach, czyli sygnały wtórne, są to „skrótowe sygnały znaczące”, czyli nazwy (symbole) określające stan pewnej części sieci. <…> Świadomość — to nie symbole, ale procesy, z których pomocą symbole zostają „ekstrahowane” z sieci i na powrót do niej, dla celów roboczych, wprowadzane.

Совершенно очевидно, что темп обучения — то есть количество информации, поступающей в единицу времени, которая, перегружая сеть, делает её безвольной, то есть блокирует индивидуальное прошлое сети, — определяется индивидуально и зависит прежде всего от того, что мы назовём интегральностью сети. Когда весь предыдущий жизненный опыт окажется никчемным, когда сеть не сможет противопоставить ему особо прочных, неуничтожимых систем предпочтений, может произойти «внутренний надлом» (в функциональном смысле). В такой ситуации находились, например, люди в лагерях смерти. Вынужденные приспосабливаться к ситуации, теряя способность противопоставлять ей предшествующий опыт, люди становились способны на поступки «аморальные», «грешные», «бесчеловечные» в номенклатуре разных этических систем. Это ведёт к формированию новых навыков и новых приёмов поведения, противоречащих всей прежней индивидуальной истории сети. Это «патологическое обучение» — поскольку оно происходит через утрату внутренней слаженности, интегральности сети. Процесс этот происходит тогда, когда у сети остаются только две возможности: либо уничтожение в физическом смысле, либо утрата внутренней целостности. Тогда наступает либо внешнее, материальное уничтожение («выбор героя»), либо подчинение — и производные от него патологические состояния (в нашем понимании). Подобные явления происходят с меньшей, так сказать, непограничной выразительностью, когда сеть теряет способность свободного обучения.

Rzecz oczywista, że tempo uczenia się, czyli ilość informacji wpływającej na jednostkę czasu, która, przeciążając sieć, czyni ją bezwolną, czyli blokuje osobniczą przeszłość sieci, jest zmienna indywidualnie i zależy przede wszystkim od tego, cośmy nazwali integralnością sieci. Gdy całe dotychczasowe doświadczenie życiowe okaże się nieprzydatne, gdy sieć nie potrafi mu przeciwstawić szczególnie trwałych, odpornych struktur preferencji, może nastąpić „załamanie wewnętrzne” {w sensie funkcjonalnym). W takiej sytuacji znajdowali się np. ludzie w obozach śmierci. Zmuszeni sytuacją do przystosowania się, tracąc zdolność przeciwstawienia jej poprzedniego doświadczenia, ludzie zdolni są do czynów „nienormalnych”, „grzesznych”, „nieludzkich” według nomenklatury różnych etyk. Prowadzi to do tworzenia się nowych nawyków i nowych sposobów zachowania się, sprzecznych z całą dotychczasową historią osobniczą sieci. Jest to „patologiczne uczenie się” — albowiem następuje poprzez utratę wewnętrznej spoistości, integralności sieci. Taki proces zachodzi, gdy sieć ma tylko do wyboru albo zniszczenie w sensie fizycznym, albo utratę wewnętrznej jednolitości. Następuje wtedy albo unicestwienie zewnętrzne, materialne („wybór postawy heroicznej”), albo poddanie się — i pochodne stany patologiczne (w naszym rozumieniu). Podobne zjawiska zachodzą z mniejszą, tzn. nieograniczoną wyrazistością, gdy sieć traci zdolność swobodnego uczenia się.

VI

Обзору этой главы и текущей реализации её предсказаний Лем посвятил эссе «Компьютеризация мозга» (Komputeryzacja mózgu (1994), вошедшее в сб. «Тайна китайской комнаты»).

	«Записки из подполья» Достоевского. <…> Это, по сути, великолепное чтение для того, кто <…> стремится проникнуть в тайны кибернетики.
	Wspomnieniu człowieka z lochu Dostojewskiego. <…> To w samej rzeczy doskonała lektura dla kogoś <…> zagłębiającego się vr tajnikach cybernetyki.

Вообще говоря, сеть может «фальсифицировать» не только своё собственное содержание, но и своё отношение к миру. Автомат, «воспитанный» соответствующим образом, проявит все черты «иррациональной веры», «предрассудков», будет при виде чёрного кота выполнять символические жесты, открещиваясь от сглаза, предастся мистическим и метафизическим рассуждениям. В этом не будет ничего особенного, просто его поведение обусловлено его прошлым. И у тебя, надеюсь, нет никаких сомнений, что младенец из XX века, попавший к неандертальцам, вырос бы не инженером или пилотом, а охотником на мамонтов, пожирающим сырое мясо?

Sieć, mówiąc ogólnie, może „fałszować” — nie tylko swa własną zawartość i sprawność, ale także swój stosunek do świata. Automat, odpowiednio „wychowany”, wykaże wszystkie cechy „wiary irracjonalnej”, „przesądów”, będzie na widok czarnego kota wykonywał symboliczne gesty, odżegnujące „zły urok”, zajmie się rozważaniami mistycznymi i metafizycznymi. Nie ma w tyra nic osobliwego; jego zachowanie się określone jest przecież jego przeszłością. No, a chyba nie maisz wątpliwości, że niemowlę z XX wieku, umieszczone wśród neandertalczyków, rozwinęłoby się nie w inżyniera lub pilota, ale w polującego na mamuty pożeracza surowizny?

Опыт первый — соединение (например, хирургическое) периферических нервов двух индивидуумов. На животных это можно проделать уже сейчас. Таким образом, создаётся возможность того, чтобы один человек чувствовал то, что воспринимают органы чувств другого человека. И тогда стало бы возможно, чтобы один человек смотрел глазами другого — после соединения периферической части его зрительных нервов с центростремительной частью нервов другого участника опыта. Следующий этап, значительно более трудный для реализации, — это операция по соединению окончаний нервов, исходящих из двух мозгов, посредством неких проводников биологического происхождения (фрагменты живых нервных волокон) или же каких-либо других, которые, будучи подсоединёнными к нервным окончаниям одного мозга, принимают проходящие через него импульсы и передают их аналогичным нервным окончаниям другого мозга. <…> Определённые импульсы имеют конкретное значение только в пределах данной сети, к тому же только для своих «адресатов», то есть других частей той же сети, куда они направлены. Простое перемещение серии импульсов из одного мозга в другой, несомненно, приведёт только к некоему хаосу, «психической какофонии». Это одна из самых больших трудностей на пути функционального совмещения мозгов. Однако мозг способен вынести процедуру значительно более мучительную, чем введение в него функционально чуждой группы импульсов. <…> если эти два мозга пробудут соединёнными более длительное время, то выработается новый modus operandi, наступит координация процессов в направлении приспособляемости, то есть обучения, — и по истечении определённого времени произойдёт полное совмещение функций этих мозгов. Мы можем предполагать, что соединение фрагментов сети низшего уровня, то есть фрагментов, ответственных только за передачу информации от органов чувств, <…> вызовет помехи относительно меньшие и легче устранимые, чем соединение путей, связывающих мозговые системы высшего уровня. Это значит, что соединение этих фрагментов обеих нейронных сетей, задача которых — обеспечение высшего уровня организации, объединение и формирование процессов сознания — вызовет наиболее устойчивые проявления замешательства (может быть, даже сумасшествие?), поскольку каждая из соединённых сетей руководствуется в своих функциях абсолютно иным, своим собственным «методом шифровки», разная частота отвечает различным символам, разные процессы по-разному взаимодействуют, синтез информации достигает результата различным образом.

Doświadczenie pierwsze — to zespolenie (chirurgiczna np.) nerwów obwodowych dwu osobników. Można je przeprowadzić na niższych zwierzętach już dziś. W ten sposób otwiera się szansa, by jeden człowiek odczuwał to, czego doznają narządy zmysłowe drugiego człowieka. Byłoby wiec możliwe, żeby jeden człowiek patrzał oczami drugiego, mianowicie po zespoleniu obwodowej części jego nerwów wzrokowych z dośrodkową częścią nerwów tamtego. Doświadczenie drugie, daleko trudniejsze w realizacji, to zabieg mający na celu zespolenie dróg nerwowych dwu mózgów, a to za pośrednictwem pewnych przewodników, bądź natury „biologicznej” (mostki żywych włókien nerwowych), bądź też innych urządzeń, które, połączone z drogą nerwową jednego mózgu, odbierają płynące nią bodźce i przekazują je analogicznej drodze nerwowej drugiego mózgu. <…> Określone bodźce mają konkretne „znaczenie” tylko w obrębie danej sieci, i do tego tylko dla ich „adresatów”, tj, innych części tej sieci, do których są skierowane. Proste wprowadzenie serii bodźców z jednego mózgu do drugiego da więc zapewne tylko jakiś chaos, „psychiczną kakofonię”. To jedna z największych trudności na drodze czynnościowego zespalania mózgów. Jednakże mózg potrafi znieść zabieg daleko cięższy od wprowadzenia weń obcej mu funkcjonalnie grupy bodźców. <…> jeśli jednak te dwa mózgi pozostaną złączone przez czas dłuższy, wytworzy się nowy modus operandi, nastąpi koordynacja procesów na drodze przystosowawczej, tj. uczenia się — i po pewnym czasie dojdzie do zupełnego zjednoczenia czynnościowego tych mózgów. Oczywiście rezultat będzie w decydujący sposób zależał od tego. co właściwie z czym połączymy. Możemy sadzić, że złączenie części sieci niższorzędnych, tj. zajmujących się tylko przekazywaniem informacji z narządów zmysłowych <…> da zaburzenia stosunkowo mniejsze i łatwiej zanikające aniżeli zespolenie dróg łączących mózgowe systemy wyższego rzędu. Znaczy to, że połączenie tych części obu sieci neuronowych, których zadaniem jest .najwyższy poziom organizacji, scalanie i formowanie procesów świadomych — da objawy zamętu najtrwalsze (może nawet obłęd?), gdyż każda ze złączonych sieci posługuje się przecież w swych funkcjach całkowicie inną, własną „metodą szyfrowania”, różne częstości odpowiadają różnym symbolom, różne procesy rozmaicie na siebie wpływają, synteza informacji dochodzi do skutku w odmienny sposób.

… успешное функциональное соединение двух мозгов идентично завершению их предыдущего индивидуального существования; по сути, исчезают сознания А и В, а вновь возникшее АВ качественно отличается от обоих. Это достаточно пессимистическое утверждение в том смысле, что некий вид, некий уровень «личностного уничтожения индивидуальности» при функциональном объединении двух мозгов неизбежен. Тут имеется то примечательное следствие, что обратный процесс, то есть успешное разделение соединённых мозгов, опять же свидетельствует об уничтожении некоей возникшей из ничего функциональной единицы, в какую они до этого превратились. Обратный процесс разделения явился бы началом нового процесса несоответствий и последующего этапа обучения (или же «отучения») тому, что было обретено в период соединения, а возникшие в процессе этой сложной и рискованной операции два отдельных мозга были бы — по крайней мере могли бы быть — отличными от первоначальных мозгов А и В в том смысле, что вызванные объединением глубинные внутрисетевые изменения, глубокие перестроения процессов не могли бы просто механическим образом восстановиться, скорее всего новая реституция реализовалась бы благодаря столь вторичным внутренним изменениям, что в конце концов мы получили бы мозги Ax и By, непохожие на исходные А и В.

… udatne zespolenie czynnościowe dwu mózgów równa się końowi ich indywidualnego, dotychczasowego istnienia; w samej bowiem rzeczy zanikają świadomości A i B, a nowo powstająca AB jest czymś jakościowo różnym od tamtych obu. Jest to stwierdzenie dość pesymistyczne w tym sensie, że jakiś rodzaj, jakiś stopień „zagłady osobniczej indywidualności” jest przy złączeniu czynnościowym dwu mózgów nieunikniony. Ma to osobliwą konsekwencję., polegającą na tym, iż proces odwrotny, tj. rozdzielenie udatnie zespolonych mózgów, oznaczałby znowu zagładę tej nowo powstałej jednostki czynnościowej, w jaką one się przekształciły. Stanowiliby on początek ponownego okresu zaburzeń i późniejszego etapu uczenia się (czy też „oduczania się”) tego, co zostało w toku złączenia nabyte, a powstałe w końcu tej skomplikowanej i ryzykownej operacji dwa mózgi oddzielne byłyby, przynajmniej mogłyby być, odmienne od pierwotnych mózgów A i B w tym sensie, że spowodowane zespoleniem daleko idące przemiany wewnątrzsieciowe, dogłębne przestrojenia procesów nie mogłyby po prostu w mechaniczny sposób ulec cofnięciu, ale ponowna restytucja zrealizowałaby się dzięki takim, po raz wtóry podjętym (przemianom wewnętrznym, iż na koniec mielibyśmy przed sobą mózgi Ax i By, różne od wyjściowych A i B.

… прививка психических процессов человека на мозговой протез. <…> В принципе этот процесс представляет собой подключение к живому мозгу, то есть к нейронной сети, сети другого типа, электрической (или электрохимической). Разумеется, сначала человечество должно научиться конструировать такие сети с уровнем сложности до десяти миллиардов функциональных элементов, то есть уровня сложности мозга — на основе общей, к этому времени уже окончательно сложившейся теории сети с внутренней обратной связью. Сама прививка должна состоять из большого числа последовательно осуществляемых этапов. <…> Потому что подсоединить мозг к сети протеза сразу — значит подвергнуть его опасности, ведь тогда возможен полный распад процессов. Подумай сам, к основным каналам сети следует подключить «вспомогательные ветви», поскольку все они должны быть представлены в протезе. А подключить сразу ко всем каналам нейронной сети боковые ответвления — значит нарушить деятельность всей сети в целом; результаты могут быть плачевными. Сеть этого мозга является замкнутой и компактной функциональной единицей, и внезапный отток импульсов в другую, функционально пустую сеть — это определённая аналогия короткого замыкания. <…> Возможно, я преувеличиваю опасность и трудности, но когда речь идёт о проблеме такого масштаба, чрезмерная осторожность не порок. Надо, чтобы «личность» сети не была нарушена. Поэтому в эксперименте следует продвигаться постепенно, поочерёдно подключая к нейронной сети всё новые секции протеза, чтобы электрическая сеть была как бы «функционально впитанна», «функционально ассимилированна» живым мозгом. Со временем мы к этому придём, в том-то и состоит наша цель, чтобы подсоединённая цепь приняла значительную часть общего числа психических процессов. Когда это произойдёт, мы приступим к следующей фазе эксперимента, а именно — к столь же медленной и постепенной редукции нейронной сети. Мы не станем её уничтожать, мы только будем отключать её так, как это делается, например, во время лоботомии <…>. Если мы будем продвигаться маленькими шажками, отключая небольшие участки нейронной сети и следя за тем, чтобы не действовать преждевременно — то есть прежде чем сеть протеза переймёт соответствующие функции, — наша функциональная единица, какой станет комбинированная нейронно-электрическая сеть, будет действовать без каких-либо серьёзных неполадок, при этом электрическая часть начнёт всё больше принимать на себя постепенно затухающие функции нейронной стороны. Наконец, когда нейронная сеть будет удалена, а психические процессы целиком перейдут в сеть протеза, мы получим личность человека, полностью переместившуюся в недра протеза. Его сеть включит все психические процессы — весь загруженный объём памяти, своеобразные системы предпочтений, принципы прохождения импульсов, внутренние обратные связи — которые определяли индивидуальность живого мозга. Это будет «электрическая пересадка» живого сознания на мёртвый протез. Подобный «привой» может существовать произвольно долго, поскольку его строительный материал в тысячу раз более прочен, чем материал живого мозга, а кроме того, элементы системы, которые снашиваются со временем, мы постепенно сможем заменять новыми. Вот перспективы «вечной жизни» — в рамках электрической сети или химического мозгового протеза…

… przeszczepienie procesów psychicznych człowieka na protezę mózgową. <…> W zasadzie proces ów polega na podłączeniu do żywego mózgu, tj. do sieci neuronowej — sieci innego typu — elektrycznej (bądź elektrochemicznej). Oczywiście pierwej ludzie muszą nauczyć się konstruować takie sieci o złożoności rzędu 10 miliardów elementów czynnościowych, tj. rzędu złożoności mózgu, a to dzięki ogólnej teorii sieci z wewnętrznym sprzężeniem zwrotnym, która będzie do tego nieodzowna. Samo przeszczepienie musi składać się ze znacznej liczby następujących po sobie etapów. <…> Dlatego, że połączyć mózg z siecią protezy naraz — znaczyłoby narazić go na niebezpieczeństwo całkowitego rozpadu procesów. Należy, zważ, do podstawowych obwodów sieci neuronowej włączyć „bocznice”, gdyż wszystkie one muszą być reprezentowane w protezie. Tymczasem włączyć do wszystkich naraz obwodów sieci neuronowej obwody uboczne — to zakłócić działanie całej w ogóle sieci; skutki mogłyby być fatalne. Sieć tego mózgu stanowi przecież zwartą, zamkniętą jednostką czynnościową, a otwarcie odpływu bodźców w drugą, pustą funkcjonalnie sieć stanowi pewną analogię „krótkiego zwarcia”. <…> Może przesadzam niebezpieczeństwa i trudności, ale gdy idzie o problem tak doniosły, nadmierna ostrożność nie może stanowić wady. Chodzi o to, aby „osobowość” sieci nie została naruszona. Dlatego właściwym postępowaniem będzie stopniowe, kolejne podłączanie do sieci neuronowej coraz to nowych sekcji protezy po to, ażeby sieć elektryczna została niejako przez żywy mózg „funkcjonalnie wchłonięta”, „zasymilowana czynnościowo”. Z czasem doprowadzimy do tego, a to jest właśnie naszym celem, że dołączona sieć przejmie znaczną część ogółu procesów psychicznych. Gdy to się stanie, przystąpimy do dalszej fazy zabiegu, tj. do równie powolnej i stopniowej redukcji sieci neuronowej. Nie będziemy jej likwidowali, lecz tylko będziemy ją odłączali, podobnie jak się to robi np. przy lobotomii <…>. Jeśli będziemy postępowali dostatecznie małymi krokami, odłączając niewielkie części sieci neuronowej i bacząc, by nie działać przedwcześnie, tj. zanim sieć protezy nie przejęła odpowiednich funkcji, nasza jednostka funkcjonalna, jaką przedstawia kombinowana sieć neuronowo–elektryczna, będzie działać bez większych zakłóceń, przy czym strona elektryczna będzie wciąż przejmowała niknące z wolna funkcje strony neuronowej. Na koniec, gdy sieć neuronowa zostanie wyrugowana, a pełne obciążenie (procesami psychicznymi przypadnie sieci protezy, będziemy mieli osobowość człowieka całkowicie przemieszczoną w głąb protezy. Sieć jej zawrze wszystkie procesy psychiczne — a więc pełny ładunek pamięci, swoiste systemy preferencji, prawidła ruchu bodźców, wewnętrzne sprzężenia zwrotne — które stanowiły o osobowości żywego mózgu. Będzie to „elektryczny przeszczep” żywej świadomości na martwą protezę. Ten przeszczep może istnieć dowolnie długo, gdyż jego budulec jest tysiące razy trwalszy, bardziej długowieczny od budulca żywego mózgu, a ponadto elementy układu ulegające zniszczeniu możemy stopniowo zastępować nowymi. Oto perspektywy „żywota wiecznego” — w obrębie sieci elektrycznej lub chemicznej protezy mózgowej…

	… сконструировать мёртвый протез как произведение, полностью инертное, лишённое каких-либо следов памяти, а также всех «индивидуальных предложений», несомненно, проще, чем синтезировать искусственный, живой, развитый, но одновременно «пустой», «без записи» мозг…
	… zaprojektować martwą protezę jako twór całkowicie bierny, pozbawiony wszelkich śladów pamięci oraz wszelkich „propozycji osobowości”, będzie niechybnie łatwiej, aniżeli stworzyć syntetycznie sztuczny, żywy, rozwinięty, a jednocześnie „pusty”, „nie zapisany” mózg…

ФИЛОНУС. Почему тебя не трогает вид подъёмного крана, который в десять тысяч раз сильнее тебя, и при этом оскорбляет образ машины, в тысячу раз более понятливой, чем ты? <…> Ведь, в конце концов (если ты это имеешь в виду), это мы создадим «синтетического Эйнштейна», а не он — нас! ГИЛАС. Дело не в этом, дело в том, что такая перспектива, такая картина будущего неотступно создаёт навязчивое впечатление ненужности человека. Мыслящие машины типа «синтетического гения» не нуждаются в нас, в нашем сотрудничестве, в нашем контроле, как нуждаются в них подъёмные краны и паровые молоты. ФИЛОНУС. Ну и что с того, если они работают на нас? <…> ГИЛАС. Но представь, какие губительные перспективы открывает такая возможность! Какое-то время набирающие мощь электронные мозги ещё будут выполнять действия, которые люди смогут понять, охватить разумом, оценить хотя бы приблизительно. Однако впоследствии эта раз обнаруженная пропасть начнёт расширяться. Мыслящие агрегаты станут представлять нам результаты своих теоретических разработок, которые мы, возможно, и сможем применить, но понять их мы уже окажемся не в состоянии. Будет всё увеличиваться область явлений, которыми станут распоряжаться автоматы. В конце концов люди съёжатся до размеров безмозглых слуг железных гениев и, может быть, начнут оказывать им божеские почести… ФИЛОНУС. Вообрази себе, дружище, что слова твоего пророчества по отношению к роду человеческому уже исполнились, к тому же в довольно отдалённом прошлом. <…> Возникновение электронных мозгов — это начало эволюции средств мышления. Потенциально они могут стать независимыми от человека, как уже стали независимыми от него результаты его общественной и производственной деятельности. С возникновением общества оформилось разделение труда, специфика производственных сил и способ производства создали машину, которая, освобождаясь от человеческой воли, всё более влияла на судьбу индивидов, вплоть до того, что были времена, когда человечество этой машине — государству — стало оказывать почти божеские почести… Это не случайная и не поверхностная аналогия, мой Гилас! Люди ни в коем случае не должны — ни сейчас, ни в будущем — утратить контроль над творением их собственных рук и мозгов. Они ни в коем случае не имеют права предаваться спокойной бездумности, интеллектуальной лени, розовому оптимизму, наивной вере в то, что то или иное изобретение или та или иная общественная организация спонтанно, автоматически гарантирует наступление Золотого века. Никакие проявления неудовольствия, никакое отвращение, никакие исполненные возмущения причитания вроде: «и всё-таки человек — венец творения» не изменят фактов, а создание всё более совершенных и функциональных электронных мозгов есть факт бесспорный, и никто их не отменит в нашей земной жизни, раз уж они в ней появились. Если человечество не будет тщательно анализировать всё, именно всё, то есть также и отрицательные, самые мрачные последствия развития электронного мозга, то результаты его эволюции могут оказаться ещё более губительными, чем кризисы, экономические катастрофы, безработица и хаос свободного капиталистического рынка.

FILONOUS: Dlaczego nie dotyka cię widok dźwigu 10 000 razy silniejszego od ciebie, a obraża cię obraz machiny 1000 razy od ciebie rozumniejszej? <…> Przecież ostatecznie (jeśli o to ci chodzi) my zbudujemy „syntetycznego Einsteina”, a nie on — nas! HYLAS: Nie w tym rzecz, lecz w tym, że taka wizja, taki obraz stwarza nieustępliwie narzucające się wrażenie zbędności człowieka. Maszyny myślące typu „syntetycznego geniusza” nie potrzebują nas, naszej współpracy, naszej kontroli, jak jej potrzebują dźwigi i młoty parowe. FILONOUS: Cóż z tego, skoro działają dla nas? <…> HYLAS: Zważ, proszę cię, jak zgubne perspektywy otwiera taka możliwość. Przez jakiś czas potężniejące elektromózgi będą jeszcze wykonywały działania, które ludzie będą mogli zrozumieć, ogarnąć, pojąć choć w przybliżeniu. Potem jednak ten raz zapoczątkowany rozziew będzie się poszerzał. Machiny myślące będą nam przedstawiały wyniki swych rozważań teoretycznych, które my potrafimy, być może, zastosować, ale których nie będziemy już w stanie zrozumieć. Coraz większa będzie dziedzina zjawisk, nad którymi pieczę roztaczać będą automaty. Na koniec ludzie skarleją do wymiaru bezmózgich sług żelaznych geniuszy i, być może, poczną oddawać im cześć boską… FILONOUS: Wyobraź sobie, przyjacielu, że słowa twojego proroctwa w odniesieniu do rodzaju ludzkiego już się spełniły, i to w dość odległej przeszłości. <…> Powstanie elektromózgów jest to początek ewolucji środków sztucznego myślenia. Mogą się one potencjalnie uniezależnić od człowieka, tak jak uniezależniły się od niego w minionych wiekach skutki jego działalności społecznej, produkcyjnej. Wynikający z powstania społeczeństwa podział pracy, specyfika narzędzi wytwórczych, sposób produkowania utworzyły machinę, która uniezależniając się od ludzkiej woli jęła coraz bardziej ciążyć nad życiem jednostek, aż, w niektórych epokach, ludzie jęli tej maszynie — państwu — oddawać boską niemal cześć… To nie jest przypadkowa ani powierzchowna analogia, mój Hylasie! Ludziom nie wolno nigdy, ani teraz, ani w przyszłości, stracić kontroli nad produktem ich własnych rąk i mózgów. Nie wolno im oddać się spokój nej bezmyślności, intelektualnemu lenistwu, różowemu optymizmowi, ufnej wierze w to, że taki lub inny wynalazek — albo taka czy inna organizacja społeczna samorzutnie, automatycznie gwarantuje nadejście Złotego Wieku. Żadne zżymanie się, żadna niechęć, żadne oburzenia pełne powtarzanie: „a jednak człowiek jest koroną Stworzenia” nie odmieni faktów — a niezaprzeczalnym faktem jest powstawanie coraz doskonalszych i sprawniejszych elektromózgów, i nikt ich już nie wypędzi z naszego ziemskiego życia, skoro się w nim raz pojawiły. Jeśli ludzie nie będą pilnie rozważać wszelkich, ale to wszelkich, więc także i złych, najgorszych konsekwencji rozwoju elektromózgów, to skutki ich ewolucji mogą okazać się jeszcze bardziej zgubne od kryzysów, katastrof gospodarczych, bezrobocia i chaosu wolnych rynków kapitalizmu.

VII

На практике действия, имеющие целью стабилизацию капиталистической структуры с помощью силы, не представляются обществу открыто, эта реальная цель обычно прикрывается разного рода видимостью. Такие действия позволяет осуществлять соответствующая метафизическая доктрина, обосновывающая процессы, происходящие в системе. Цель доктрины может быть одна — внутренняя экспансия в связи с якобы недостатком каких-нибудь ресурсов (например, «жизненного пространства»), их может быть больше (доктрины, основанные на дискриминации <…>), также разнообразной бывает аргументация — от псевдонаучной вплоть до крайне иррациональной, <…> — однако эти рассуждения и действия всегда имеют целью такое оправдание принятых мер, которое позволит гражданам психически адаптироваться к принудительному, навязанному положению. С точки зрения кибернетики, мы здесь имеем дело с навязыванием обществу заместительных целей вместо целей реальных и, таким образом, определённый вид патологии общественных процессов, по аналогии с патологией процессов обучения, с которыми мы уже знакомы по нейронным сетям.

W praktyce działania mające na celu stabilizację struktury kapitalistycznej przy użyciu siły, nie są przedstawiane społeczeństwu jako takie, ale ten cel rzeczywisty bywa przysłonięty rozmaitymi celami rzekomymi. Następuje to poprzez stworzenie odpowiedniej doktryny metafizycznej, uzasadniającej procesy zachodzące w systemie. Cel doktrynalny może być jeden — ekspansja zewnętrzna w związku z rzekomym brakiem jakichś dóbr (np. „przestrzeni życiowej”), może być ich więcej (doktryny operujące dyskryminacją <…>), rozmaita bywa też argumentacja, od pseudonaukowej aż do najbardziej irracjonalnej <…> — zawsze jednak postępowanie to ma na celu takie usprawiedliwienie podejmowanych działań, które umożliwia ludziom przystosowanie psychiczne do stanu narzuconego. Z punktu widzenia cybernetyki mamy tu stawianie przed zbiorowością celów namiastkowych zamiast celów realnych, a więc pewien rodzaj patologii procesów społecznych, analogicznie do patologii procesów uczenia się, jaką poznaliśmy w sieciach neuronowych.

Богатая, зажиточная капиталистическая страна, такая, как Соединённые Штаты, в некотором роде является аналогией тепловой машины, которая функционирует только при наличии разницы температур. Недостаточно одного лишь разогретого котла, машина заработает только тогда, когда тепло начнёт перемещаться в область более низких температур. Поэтому каждая тепловая машина имеет в своём составе охлаждение как часть механизма. Таким «охладителем» для Соединённых Штатов являются зарубежные рынки и колониальные страны. Капитализм порождает неравномерность развития, потому что <…> не всегда то, что нужно для общества, окупается с точки зрения выгоды. — на основе марксизма

Bogaty, żyjący w dobrobycie kraj kapitalistyczny, jak Stany Zjednoczone, jest w pewnej mierze analogią maszyny cieplnej, która może działać tylko przy istnieniu różnicy temperatur. Sam żar kotła niczego nie zdziała dopóty, dopóki ciepło jego nie będzie mogło płynąć tam, gdzie panuje niższa temperatura. Dlatego każda maszyna cieplna musi mieć chłodnicę. Taką „chłodnicą” są dla Stanów zagraniczne rynki i kraje kolonialne. Kapitalizm powoduje nierównomierność rozwoju, bo <…> nie zawsze to, co najlepsze dla społeczeństwa, jest najbardziej opłacalne.

Угрозе невыполнения производственного плана, отставания определённых сфер производства от других, низкой производительности труда и всем вытекающим из этого явлениям, которые в сумме приводят к ухудшению качества продукции и её количественному уменьшению, власть противопоставляет действия специального «административно-увещевательного» аппарата. Этот аппарат принуждает людей к определённым действиям, являющимся внешней заменой внутренней мотивации. Поэтому любой прирост производства, даже его отдельные циклы, такие как сев, поднятие целины или жатва, требуют своеобразной борьбы, целых кампаний характера повсеместных и чрезвычайных усилий на благо общества. Поэтому, по мере того как пропадают общественный автоматизм и субъективная мотивация деятельности, власть из планово-регулирующего органа превращается в аппарат повсеместного вмешательства и включается в каждый производственный цикл — ба! — в каждую область культурной, общественной жизни, оказывая множеством инструкций, поощрений, лозунгов, указаний и запретов административное давление на граждан. Занятые этими функциями люди — не производители, но надсмотрщики за производством. Они создают конструктивно похожую на пирамиду иерархию бюрократической администрации аппарата. В результате необходимости постоянной концентрации повсеместных усилий и внимания на проблемах производства эта иерархия превращается из средства для достижения цели, то есть удовлетворения потребностей, в цель саму по себе. <…> В модели плана, созданной в центре, власть с максимальным напряжением сил и средств сохраняет без изменений систему первоначальных предпочтений, то есть исходный теоретический план, отказываясь от возможности внести в этот план изменения по принципу обратных связей, то есть используя анализ информации о не предусмотренных планом, но, однако, обнаруживающихся закономерностях общественной динамики. <…> Когда кумулятивный эффект накопившихся явлений, не предусмотренных планом, достигает пограничных пределов и «преодолевает порог чувствительности» властей, власть немедленно вмешивается с целью уменьшить или вообще исключить осцилляцию («отклонения») всеми имеющимися в её распоряжении средствами. Поскольку власть атакует результат, а не причину, эффект от этого — лишь временный. Такое положение вещей вызывает удивительные явления в психологии людей — элементов этой системы. Поразительно, почему ни один теоретик не попытался в ритмике регулярности подобных осцилляций усмотреть некоторую объективную закономерность, проистекающую из самой динамической структуры системы, в то время как объяснения причин всех этих «извращений» и «уклонов» всегда изобиловали терминами из области субъективной психологии (в фазе «закручивания» действует «догматизм», «доктринёрство», «командный тон», в фазе «послабления» — «шатания», «мелкобуржуазный дух», перемещение области принятия решений наверх вызвано обычно «перестраховкой», «мягкотелостью», «перебоями в производстве», «бездушностью бюрократов», изобретения натыкаются на сопротивление «консерваторов», «рутинёров», усматривание отрицательных явлений в жизни — это «опорочивание», «пессимизм» и т.д.). Да, собственно, и неудивительно это вовсе. Всё это — слова специфического языка, задачей которого является не научное объяснение явлений, а их «толкование», а также такая интерпретация, чтобы они пришли в соответствие с конструктивным планом. По мере расхождения фактов общественного развития и априорных утверждений первоначального понятийного плана аппарат этого ad hoc сконструированного языка должен расширяться. <…> И таким образом, создание языка, фальсифицирующего объективный, реальный характер определённых проявлений системы, — вот первая особенность психической реакции живущих в ней людей. Она вызывает постепенное превращение научного плана новой общественной организации в систему догм, которые невозможно опровергнуть опытом, то есть в своего рода религиозное верование. Другой особенностью является превращение людей — даже, в своё время, благородных и субъективно честных — в жестоких тиранов. <…> Одновременно создаётся терминология, старательно оправдывающая каждый последующий шаг на пути подавления. Таким образом происходит медленное, постепенное превращение аппарата защиты новой конструкции от врагов в аппарат поддержания её прочности ценой утраты свобод, ценой ущерба друзьям. <…> Когда внедрение устанавливаемых законов, долженствующих убрать осцилляцию, превращается в некрасивое, невозможное для «толкований» нарушение первоначального плана (который ведь предполагал возрастание свободы, а не рабства) — тогда начинается производство тайных распоряжений, осуществляются тайные действия в нарушение законов и постановлений. Целью всегда будет сохранение официальной версии явлений, недопущение пересмотра предположений, которые не исполнились. Нарушение законов не может оказаться в сфере официально допустимой информации. Поэтому все большее число областей общественной жизни скрывает государственная тайна, то есть тайна действий во вред членам общества для сохранения нерушимости системы. Последовательность мероприятий, приведшая к такому положению вещей, ни на каком этапе не обнаруживает поступков, продиктованных «прихотью тирана». Мероприятия не противоречат друг другу и логично проистекают одно из другого, поскольку по-прежнему существует альтернатива: гасить колебания осцилляции либо при помощи силы, либо изменением самой структуры системы. <…> Отсюда следует ликвидация всех таких проявлений индивидуальной деятельности, которые уменьшают пусть даже видимость предсказуемости. <…> Следовательно, этот план по умолчанию исключает появление изобретений, открытий, художественных шедевров, вообще — незапланированных ценностей.

Groźbie niewykonania planów produkcyjnych, pozostawania pewnych obszarów produkcji w tyle za innymi, małej wydajności pracy i zjawiskom pochodnym, które w sumie dają pogarszanie się jakości produkcji i jej spadek ilościowy, przeciwstawia się władza uruchomieniem specjalnego aparatu „administracyjno–perswazyjnego”. Aparat ten nakłania ludzi do określonych działań, stanowiąc zewnątrzpochodną namiastkę motywacji wewnętrznej. Dlatego każdy wzrost produkcji, a nawet jej poszczególne cykle, jak siewy, podorywki czy żniwa, wymagają swoistej walki, całych kampanii o posmaku powszechnego i nadzwyczajnego wysiłku dla dobra społeczeństwa. W związku z tym, w miarę zaniku automatyzmów społecznych i subiektywnej motywacji działania, władza z organu (planująco–regulującego przekształca się w aparat powszechnej ingerencji i włącza się w każdy cykl produkcyjny, ba, w każdą dziedziną życia kulturalnego, społecznego, wywierając mnóstwem instrukcji, zachęt, haseł, nakazów i zakazów nacisk administracyjny na obywateli. Zajęci tymi czynnościami ludzie nie są producentami, lecz nadzorcami produkcji. Tworzą oni podobną strukturalnie do piramidy hierarchię aparatu biurokratycznej administracji. Wskutek konieczności nieustannego koncentrowania powszechnych wysiłków i uwagi na problemach produkcji staje się ona ze środka do osiągnięcia celu, tj. zaspokojenia potrzeb, celem samoistnym. <…> W modelu centralistycznym władza z najwyższym nakładem sił i środków utrzymuje nie naruszony system pierwotny preferencji, tj. wyjściowy plan teoretyczny, nie uznając możliwości wprowadzenia weń zmian na zasadzie sprzężeń zwrotnych, tzn. poprzez analizę informacji o nie przewidzianych przez plan, a przecież manifestujących się prawidłowościach dynamiki społecznej. <…> Kiedy kumulatywny efekt szeregu zjawisk nie przewidzianych przez plan osiąga wartość graniczną i „przebija próg pobudliwości” władzy, interweniuje ona doraźnie celem zmniejszenia bądź zniweczenia oscylacji („odchylenia”) wszystkimi stojącymi do jej dyspozycji środkami. Ponieważ atakuje skutki, a nie przyczyny, efekt interwencji jest przejściowy. Taki stan rzeczy powoduje zadziwiające zjawiska w dziedzinie psychicznej reakcji ludzi będących elementami systemu. Jest doprawdy osobliwe, że ani jeden teoretyk nie próbował w rytmice i regularności podobnych oscylacji dostrzec jakiejś prawidłowości obiektywnej, wypływającej z samej dynamicznej struktury systemu, natomiast wyjaśnienia wszelkich „wypaczeń” i „odchyleń” operowały zawsze terminologią subiektywno–psychologiczną (w fazie „przykręcania” działa „dogmatyzm”, „doktrynerstwo”, „komenderowanie”, w fazie „odkręcania” — „chwiejność”, „duch drobnomieszczański”, ucieczkę decydowalności w górę powoduje „asekuranctwo”, „wygodnictwo”, „zakłócenia produkcji”, „bezduszność biurokratów”, wynalazki spotykają się z oporem „konserwatystów”, „rutyniarzy”, dostrzeganie ujemnych zjawisk życia to „szkalowanie”, „czarnowidztwo” itd.). A właściwie nie jest to wcale osobliwe. Wszystko to są słowa specyficznego języka, którego zadaniem jest nie naukowe tłumaczenie zjawisk, lecz ich „odtłumaczenie” oraz taka ich interpretacja, by stały się zgodne z planem konstrukcyjnym. W miarę rozchodzenia się faktów społecznych i apriorycznych twierdzeń pierwotnego planu pojęciowego aparat tego ad hoc konstruowanego języka musi się rozrastać. <…> A zatem stworzenie języka fałszującego obiektywny, realny charakter pewnych zjawisk systemu — oto pierwsza osobliwość reakcji psychicznej żyjących w nim ludzi. Powoduje ona powolne przekształcenie naukowego planu nowej organizacji społecznej w system dogmatów, których doświadczenie obalić nie może, więc w rodzaj wierzenia religijnego. Drugą osobowością jest przekształcanie się ludzi, nawet skądinąd zacnych i subiektywnie uczciwych, w najokrutniej — szych tyranów. <…> Równocześnie wytwarza się słownictwo usprawiedliwiające skrupulatnie każdy następny krok na drodze przymusu. Zachodzi więc powolne, stopniowe przerastanie aparatu obrony nowej konstrukcji przed wrogami — w aparat utrzymywania jej spoistości kosztem utraty swobód, kosztem krzywdy przyjaciół. <…> Gdy wydawanie praw stanowionych, mających stłumić oscylację, poczyna stanowić nazbyt już jaskrawe, nie dające się „odtłumaczyć” naruszenie pierwotnego planu (który zapowiadał przecież rosnącą wolność, a nie rosnącą niewolę) — wtedy zaczyna się wydawać rozporządzenia tajne, działać w tajemnicy, łamiąc obowiązujące ustawy i prawa. Celem jest zawsze ratowanie oficjalnej wersji zjawisk, niedopuszczenie do rewizji przewidywań, które się nie spełniły. Łamanie praw nie może znaleźć się w obrębie oficjalnie dopuszczonej informacji. Coraz więcej dziedzin życia społecznego pokrywa zatem tajemnica państwowa, tj. tajemnica działań na szkodę jednostek dla ratowania nienaruszalności systemu. Cały prowadzący do tego stanu ciąg poczynań nie wykazuje nigdzie postępowania według „tyrańskiego widzimisię”. Jest logicznie spoisty i niesprzeczny, ponieważ wciąż istnieje alternatywa: tłumić oscylację albo za pomocą siły, albo za pomocą zmiany samej struktury systemu. <…> Stąd likwidowanie wszelkich takich przejawów indywidualnej działalności, które prawdopodobieństwo przewidywania zmniejszają. <…> Plan ten milcząco wyklucza zatem pojawienie się wynalazków, odkryć, dzieł sztuki, w ogóle: wartości, których sam nie przewiduje.

	Великое дело — отличить неудачу первой попытки, одного эксперимента на пути к цели (конструкции нового самолёта или новой общественной системы), от доказательства объективной невозможности достижения этой цели.
	Jest rzeczą niesłychanej doniosłości odróżnić niepowodzenie pierwszej próby, jednego eksperymentu na drodze do celu (konstrukcji nowego samolotu czy nowego systemu społecznego), od udowodnienia obiektywnej niemożliwości osiągnięcia tego celu.

ФИЛОНУС. Внимательнее вглядываясь в капиталистическую систему, на каждом шагу обнаруживаешь черты той обратной связи, которую мы называем стремлением получить прибыль, однако же в централизованной системе не наблюдается аналогичным образом повсеместных проявлений удовлетворения человеческих потребностей. <…> ГИЛАС. Ты считаешь, что соответственная трансформация социалистической системы приведёт в конце концов к возникновению структуры, близкой нашей «идеальной модели», да? ФИЛОНУС. Я считаю, что это возможно, однако не знаю, сколько ещё попыток, крушений, экспериментов, неудач, сколько лет и усилий отделяет нас от этой цели. <…> Оптимальная структура для небольшого государства может оказаться совсем не оптимальной для гигантского, и наоборот. Централизованная система в небольшом обществе может действовать с меньшими перебоями, чем в обществе весьма многочисленном. <…> это гипотеза, не подтверждённая достаточным количеством наблюдений. Во всяком случае, создаётся впечатление, что одна и та же централизованная модель не разрушается при определённых условиях и действует в государствах разной величины при разном применении силы для гашения осцилляции; в большом государстве необходимо, понятное дело, более значительное применения силы, чем в малом, из чего можно сделать ложный вывод о том, что правители большого государства обладают большей объективной склонностью к автократическому порядку, к тирании, чем главы малых стран. По существу, здесь обнаруживается только проявление определённой динамической закономерности, столь же объективной, как и та, по которой у слона такие огромные ноги по сравнению с любым другим, меньшим, чем он, млекопитающим. <…> общественные системы имеют нелинейный характер, что означает изменение динамических закономерностей с течением времени, поэтому никакая из этих систем не может существовать вечно, если функции системы проявляются в неизменяемой структуре произвольно длительное время. Любое изменение инструментов творчества становится причиной трансформации общественных параметров, и тогда прежде вполне стабильная модель в новой ситуации может разладиться. Таким образом, человечество находится на перепутье огромного количества возможных дорог, а не просто двух, из которых одна ведёт в социализм, другая в капитализм.

FILONOUS: Rozglądając się dokoła w systemie kapitalistycznym, na każdym kroku widzisz cechy tego sprzężenia zwrotnego, które zwiemy dążeniem do zysku, jednakże w ustroju centralistycznym nie dostrzegasz w analogiczny sposób powszechnych przejawów zaspokajania ludzkich potrzeb. <…> HYLAS: Sądzisz, że właściwe przestrojenie systemu socjalistycznego doprowadzi wreszcie do powstania struktury bliskiej naszemu „modelowi idealnemu”, czy tak? FILONOUS: Uważam, że to jest możliwe, nie wiem jednak, ile jeszcze prób, klęsk, eksperymentów, niepowodzeń, ile lat i wysiłków dzieli nas od tego celu. <…> Struktura optymalna dla małego państwa może okazać się bynajmniej nieoptymalna dla wielkiego, i na odwrót. System centralistyczny może w niewielkim społeczeństwie działać z mniejszymi zakłóceniami niż w społeczności bardzo licznej. <…> jest to hipoteza nie potwierdzona dostateczną ilością obserwacji. W każdym razie wydaje się, że ten sam model centralistyczny daje się utrzymać w działaniu w państwach różnej wielkości przy rozmaitym użyciu siły dla wygaszania jego oscylacji; w wielkim państwie trzeba, oczywista, znaczniejszego użycia siły niż w małym, skąd można wyciągnąć całkiem fałszywy wniosek, że rządzący wielkim państwem posiadają większe subiektywne skłonności do trybu autokratycznego, do tyranii, niż władcy państwa małego. W istocie mamy tu jednak tylko manifestowanie się pewnej dynamicznej prawidłowości, równie obiektywej jak ta, która powoduje, że słoń ma tak grube nogi w porównaniu z każdym mniejszym od niego ssakiem. <…> systemy społeczne mają charakter układów nieliniowych, tj. takich, których prawidłowości dynamiczne zmieniają się z upływem czasu, a zatem nie może istnieć żaden układ wieczysty, który, funkcje swe będzie spełniał w nie zmienionej strukturze przez czas dowolnie długi. Każda zmiana narzędzi wytwórczych powoduje taką transformacje, parametrów społecznych, że model poprzednio stały może okazać się w nowej sytuacji niestałym. A zatem ludzie mają przed sobą nie dwie drogi, z których jedna wiedzie do socjalizmu, a druga do kapitalizmu, ale olbrzymią ilość możliwych dróg.

Полная автоматизация производства, которая вообще перечёркивает само существование капиталистической системы, также и для социалистической системы создаёт серьёзные трудности, поскольку навязывает необходимость создания новых общественных и индивидуальных целей деятельности за пределами производства материальных ценностей. Поэтому прогресс автоматизации должен идти параллельно с постепенным, без потрясений преобразованием широкого выбора профессий, говоря в более общем смысле, человеческих занятий — в сторону индивидуального и коллективного творчества всякого рода, творчества, не связанного с производством материальных ценностей так непосредственно, как это происходит сейчас. Как видишь, идеальная общественная система характеризуется не только наличием общественного автоматизма, но сверх того — определённым «запасом прочности», внутренней сопротивляемостью к изменениям и перебоям, проистекающим снаружи или изнутри. Конечно, речь идёт не о запасах силы, а о резервах адаптивной способности, о свободе и гибкости приспособления. Наше время, друг мой, время первых проб и ошибок, эпоха, несомненно, насколько героическая, настолько и трагическая, и наверное, в большей степени определяет дальнейшие судьбы рода человеческого, чем любой другой период в истории. Разум, доброта и смелость — вот что больше всего необходимо в это время. — вариант распространённых мыслей

Pełna automatyzacja produkcji, która przekreśla w ogóle samo istnienie systemu kapitalistycznego, stwarza też poważne trudności dla systemu socjalistycznego, gdyż nasuwa konieczność stworzenia nowych społecznych i indywidualnych celów działania poza dziedziną produkowania dóbr użytkowych. Dlatego postępująca automatyzacja musi zachodzić równocześnie z pozbawionym wstrząsów, płynnym przekształcaniem się szerokiego wachlarza zawodów, a mówiąc ogólniej: działań ludzkich — w kierunku indywidualnej i zbiorowej twórczości wszelakiego rodzaju, twórczości nie związanej z produkowaniem dóbr materialnych tak ściśle, jak to zachodzi w świecie dzisiejszym. Jak widzisz, idealny system społeczny powinien posiadać nie tylko automatyzmy społeczne, ale ponadto pewien „zapas trwałości”: zapas odporności wewnętrznej na zmiany i zakłócenia zewnątrz — bądź wewnątrz–pochodne. Oczywiście idzie nie o zapas siły, ale o rezerwy zdolności adaptacyjnych, o swobodę i giętkość przystosowawczą. Czasy dzisiejsze, przyjacielu, czasy pierwszych prób i błędów są niewątpliwie epoką tyleż heroiczną, co tragiczną, i w wyższej chyba mierze decydują o dalszych losach ludzkiego gatunku niż jakiekolwiek inne w historii. Rozum, dobroć i odwaga — oto co jest w nich najbardziej potrzebne.

… параметры, существенные для динамики одной системы, могут быть несущественными или недостаточными для того, чтобы судить, какой будет динамика другой системы. Какие-то особые психические свойства, какие-то скрытые способности в одной системе могут не играть никакой роли. Если мы не учтём их в предварительном отборе и разработаем с помощью электронного мозга якобы «идеальную» систему, может оказаться, что в действительности она ничего общего с идеалом не имеет, поскольку в ней сосредоточиваются и проявляются такие человеческие черты, которые мы отбросим как несущественные. Таким образом, нет никакой гарантии, что наш предварительный отбор существенных параметров верен. Я даже не напоминаю о нелинейной характеристике общественных систем, серьёзно затрудняющей задачу. Даже когда люди создадут электронный мозг, который социологи смогут использовать в качестве модели (от чего сегодня мы ещё очень далеки), то это устройство в состоянии будет совершенно определённо давать только негативные ответы (то есть что определённая общественная система несовершенна) и никогда — позитивные (а это значит — никогда не может быть уверенности, что система, электронная модель которой действует безукоризненно, в реальности будет функционировать точно так же).

… parametry istotne dla dynamiki jednego systemu, mogą być nieistotne albo niewystarczające dla przewidzenia, jaka będzie dynamika systemu odmiennego. Pewne osobnicze cechy psychiczne, pewne potencjalne uzdolnienia mogą w jednym systemie nie odgrywać żadnej roli. Jeśli je zlekceważymy w naszym wyborze wstępnym i opracujemy z pomocą elektromózgu system rzekomo „idealny”, może się okazać, iż w rzeczywistości nie ma on nic wspólnego z ideałem, ponieważ kumulują «ię w nim i przejawiają takie cechy ludzkie, któreśmy, jako nieistotne, pominęli. A zatem nie posiadamy żadnej gwarancji, ze nasz wstępny wybór parametrów istotnych jest słuszny. Nie wspominam już nawet « nieliniowej charakterystyce systemów, społecznych, która bardzo poważnie zwiększa trudności zadania. Gdy ludzie będą nawet budowali elektromózgi służące socjologom jako modele (od czego jesteśmy dziś (bardzo dalecy), to urządzenia te będą jedynie zdolne do dawania całkiem pewnych odpowiedzi negatywnych (a więc, że pewien system społeczny jest wadliwy), ale nigdy pozytywnych (tzn.; że nigdy nie będzie pewności, czy system, którego elektryczny model działa niezawodnie, w rzeczywistości będzie się zachowywał tak samo). Poza tym na budowę nawet takiego, uproszczonego urządzenia elektrycznego trzeba będzie czekać co najmniej wiek cały — podczas gdy jedyny konkurujący dziś z socjalistycznym system kapitalistyczny .znajduje się bez wątpienia u schyłku swego istnienia, jak o tym świadczy choćby narastający problem automatyzacji. Co potem? Ludzkość nie może przecież czekać…

Когда подстраивают людей под систему, а не систему под людей, то для согласования теории с практикой становится необходимым принуждение, а оно порождает ложь. Эту ложь люди осознают в разной степени — кто-то её видит явственно, кто-то только догадывается, ещё кто-то воспринимает необходимость лгать индифферентно, даже не спрашивая, не задумываясь над тем, почему так происходит. Со временем коллективное лицемерие приводит к тому, что всё, выработанное в человеческом поведении под принуждением, становится автоматизмом, условностью. Притворство как маска срастается с лицом, эту маску невозможно снять, невозможно отделить от личности, потому что она становится интегральной частью человека. Так можно довести до тяжёлой психической травмы. <…> В принципе, не существует общественной системы — во всяком случае, до сих пор не существовало, — в которой бы не присутствовала ложь в качестве элемента общественных процессов; особенно лживой бывает реальная мотивация начинаний, как индивидуальных, так и коллективных, в экономической, политической областях, во внутренней политике и в отношениях с другими государствами. Однако участие лжи в общественных процессах, наверное, нигде не достигает таких размеров, как в централизованной системе, особенно если её создание осуществлялось с наиболее выраженной, априорной последовательностью. Любая спонтанность человеческих реакций искореняется, а вместо неё прививаются реакции организованные, то есть предписанные властью. Общественность обязана реагировать на каждое происходящее событие — и действительно реагирует подобным образом; организованными, то есть предварительно запланированными и навязанными исполнителям-участникам, становятся даже такие формы коллективного поведения, какие в прежней общественной системе были проявлением абсолютной спонтанности (например, уличные манифестации); в этой ситуации общественное мнение, превратившись в эхо, в безусловно пассивное отражение действий и оценок властей, становится чистой формальностью. Знакомство с механикой подобных явлений производит на человека, который внезапно оказался в подобном обществе, впечатление, что он принимает участие в отрежиссированном представлении, и этот человек постоянно ждёт, что актёры наконец снимут маски и перестанут играть — а они играть не перестают… Отдельные акции организованных коллективных псевдоспонтанных действий, представляющих собой дальнейшую последовательность универсалистского вмешательства властей во все сферы жизни, со временем создают своего рода идеальный образец гражданина, который имеет такое же отношение к реальным людям, как изображения размещённых на манер восковых фигур на свадебных фотографиях в витринах провинциальных фотографов к прохожим, идущим мимо этих витрин, — или как обычное человеческое поведение к нормам, представленным в руководстве по savoir-vivre. <…> Общественная жизнь, которая в таких условиях превращается в не имеющее завершения, вечное театральное представление, с одной стороны, выделяет индивидуальности с более ярко выраженными актёрскими способностями, эти люди способны создать приблизительно «психологически верно сколоченные» образы, которые, по сути, складываются из выражений чувств и поступков, обязательных в соответствии с очередными решениями властей; с другой же стороны, общественная жизнь пробуждает в тех, кто все явления только наблюдает, не принимая в них деятельного участия, чувство, что таким образом проявляется какой-то сверхъестественный демонизм, что это реализация какой-то мефистофельской, издевательской по отношению к человеческому роду концепции уничтожения личности во имя целей, совершенно непонятных.

Kiedy ludzi przystosowuje się do systemu, a nie system do ludzi, konieczny jest dla uzgodnienia teorii l praktyką przymus, który rodzi kłamstwo. Kłamstwo to ludzie uświadamiają sobie w różnym stopniu — jedni widzą je jawnie, inni tylko się go domyślają, jeszcze inni przyjmują konieczność kłamania biernie, nie pytając, nie zastanawiając się nad tym, czemu tak się dzieje. Po dłuższym czasie zbiorowe udawanie doprowadza do tego, że wszystko, co w zachowaniu ludzkim było wymuszone, staje się automatyzmem, konwencją. Udawanie, jak maska, wrasta w twarz i staje się nie do zdarcia, nie do oddzielenia od osobowości, staje się ono bowiem jej częścią integralną. W ten sposób dochodzi do ciężkiego okaleczenia psychiki. <…> Zasadniczo nie ma systemu społecznego, a przynajmniej nie było dotąd takiego, w którego działaniu nie przejawiałoby się, jako element procesów zbiorowych, kłamstwo; w szczególności zakłamana bywa realna motywacja poczynań, tak jednostkowych, jak i zbiorowych, w dziedzinie ekonomicznej, politycznej, w stosunkach wewnętrznych i z innymi państwami. Jednakże udział kłamstwa w procesach społecznych nigdy chyba nie osiąga takich rozmiarów, jak w systemie centralistycznym, jeśli jest on realizowany z najwyższą, aprioryczną konsekwencją. Wszelka spontaniczność reakcji ludzkich ulega zagładzie, a miejsce jej zajmują reakcje organizowane, tj. nakazywane przez władzę. Zbiorowość powinna reagować na każde zachodzące zjawisko w jeden, określony teoretycznymi założeniami, sposób — i rzeczywiście w ten sposób reaguje; organizowane, wiec zaplanowane uprzednio i narzucane stają się nawet takie sposoby zbiorowego zachowania się, jakie w starym systemie społecznym stanowią przejaw zupełnej spontaniczności (np. uliczne manifestacje); w tej sytuacji opinia publiczna, stając się echem, bezwzględnie biernym odbiciem działań i ocen władzy, przekształca się w czystą fikcję. Zapoznanie się z mechaniką takich zjawisk wywiera na człowieku, który znienacka znalazł się w obrębie podobnej społeczności, wrażenie, iż bierze udział w wyreżyserowanym przedstawieniu, tak że czeka wciąż, kiedy aktorzy zdejmą wreszcie maski i przestaną grać — ale oni grać nie przestają… Poszczególne akcje organizowania zbiorowych działań pseudospontanicznych, stanowiące dalsze konsekwencje uniwersalistycznego ingerowania władz we wszystkie dziedziny życia, tworzą z biegiem czasu pewien wzorzec idealny obywatela, który tak się ma do rzeczywistych ludzi, jak upozowane na woskowe manekiny fotografie ślubne w oknach wystawowych prowincjonalnych fotografów do normalnych przechodniów — albo jak zwykłe ludzkie zachowanie ma się do norm przedstawionych w podręczniku savoir vivre. <…> Życie społeczne, które staje się w takich warunkach nie mającym końca, wiekuistym przedstawieniem teatralnym, z jednej strony wyróżnia jednostki o wybitniejszym talencie aktorskim, zdolne do stwarzania jako tako „trzymających się psychologicznie kupy” postaci, które składają się w gruncie rzeczy z reakcji narzucanych przez kolejne decyzje władzy, z drugiej zaś wzbudza ono u tych, którzy zjawiska takie obserwują nie biorąc w nich udziału, wrażenie, iż przejawia się w ten sposób jakiś niepospolity demonizm, że to jest realizowanie jakiejś mefistofelicznej, szydzącej z rodzaju ludzkiego koncepcji zagłady osobowości w imię celów całkowicie niepojętych.

Буржуазные социология и экономика в последние десятилетия собрали уже не единичные факты интересных наблюдений и открытий, однако их фундаментальная ограниченность состоит в том, что они рассматривают (обычно по умолчанию) капиталистическую систему в качестве единственно возможной на веки веков, во всяком случае, не встречается утверждений, из которых бы следовало, что в определённых обстоятельствах требовалось бы эту систему заменить другой. Это понятно, поскольку, будучи часто весьма продвинутыми в области технологий, капиталистические деятели довольно консервативны в вопросах устройства общества, и поэтому существование капиталистической системы защищено установленными законами (вроде «кто занимается подрывной деятельностью, подлежит наказанию… »). И поскольку нет законов, запрещающих переделывать производственные агрегаты, в то время как попытки перестраивать общественную машину запрещены, учёный, посвятивший себя именно этой проблеме, подвергается преследованиям.

Socjologia i ekonomika burżuazyjna dokonały w ostatnich dziesięcioleciach niejednej interesującej obserwacji, niejednego odkrycia, wszelako ich podstawowe ograniczenie polega na tym, że traktują (zazwyczaj milcząco) system kapitalistyczny jako jedyny po wiek wieków możliwy, a w każdym razie nie spotyka się twierdzeń, z których by wynikało, że w pewnych okolicznościach należałoby system ten zmienić na inny. Jest to zrozumiałe, ponieważ, będąc często bardzo postępowymi w dziedzinie technologii, kapitaliści są nader konserwatywni w dziedzinie ustrojowej, tak że istnienie systemu kapitalistycznego obwarowane jest prawami stanowionymi (typu „kto podejmuje działalność wywrotową, podlega karze…”). Ponieważ nikt nie broni prawem przebudowy maszyn produkcyjnych, natomiast próby przebudowy machiny społecznej są zakazane, uczony poświęcający się temu właśnie zagadnieniu naraża się na prześladowania.

VIII

… все попытки сведения проблем социологических к индивидуально-психическим без учёта влияния самой общественной структуры, потому что все в равной степени могут быть садистами — как по необходимости (если обстоятельства принуждают к этому силой), так и из удовольствия (при наличии врождённых наклонностей). <…> В преобладающем числе случаев причины преступлений, совершённых во имя общественно-политических интересов, заключаются в самой структуре существовавшей системы, в её объективных динамических закономерностях, <…> и объяснение их исключительно с помощью психопатологического анализа — принципиальная методологическая ошибка…

… wszelkie w ogóle próby sprowadzenia problemów socjologicznych do indywidualno–psychicznych z pominięciem wpływów samej struktury społecznej, a to dlatego, że ludzie w takiej samej mierze mogą być sadystami z konieczności (jeśli wymaga tego siłą narzucona konwencja), co z zamiłowania (jeśli mają po temu wrodzone skłonności). <…> W znacznej większości wypadków zbrodnie popełniane z racji społeczno–politycznych mają swe przyczyny w samej strukturze istniejącego systemu, w jego obiektywnych prawidłowościach dynamicznych, <…> i wyłączne wyjaśnianie ich analizą psychopatologiczną stanowi zasadniczy błąd metodologiczny…

ГИЛАС. … почему столь популярный в Соединённых Штатах психоанализ не распространяется так же широко в других странах Запада, например, во Франции или в Италии. Кто знает, не играет ли здесь существенную роль именно разница в уровне жизни, потому что ведь известно, что он выше всего именно в Америке? ФИЛОНУС. Вероятно, это действительно одна из причин такого положения вещей, хотя наверняка не единственная. <…> В зажиточных классах Северной Америки принято иметь некоторые «проблемы» с собственным подсознанием и лечиться у «собственного» психоаналитика. Назвать это своего рода снобизмом было бы упрощением. Поскольку, вне всяких сомнений, психическую жизнь со всеми её измерениями, существующими за пределами сознания, можно втискивать в самые причудливые формы, а её проявления — интерпретировать по-разному; если, как в США, соответствующие понятия станут общепринятыми в какой-нибудь среде, то в конце концов преобладающее большинство достаточно прилично устроенных граждан приобретает качества благодатного материала для деятельности психоаналитиков. Эти люди «производят» сны согласно психоаналитической теории, в их психике обнаруживаются «комплексы» прямо по учебнику, подтверждающие любые, даже самые рискованные психоаналитические утверждения <…>. Попытки обнаружения подобным образом свойственных многим феноменов подсознательной психической жизни в обществе, в котором наличествуют противоречивые условности — ну, скажем, в централизованной системе — провалились бы полностью. И поэтому явления, открытые с помощью психоанализа, в некотором роде представляют собой замкнутую цепь с положительными обратными связями; пациенты питают веру психоаналитиков в справедливость их утверждений, а те в свою очередь укрепляют убеждения и симптомы у своих пациентов… <…> Разумеется, это частный случай значительно более масштабного явления, а именно: навязывания обществу определённых условностей. Психоанализ лучше, чем средневековые поиски ведьм, в том смысле, что по сути не вредит никому, кроме самого пациента.

HYLAS: … dlaczego tak popularna w Stanach Zjednoczonych psychoanaliza nie znajduje równego rozpowszechnienia w innych krajach Zachodu, np. we Francji czy we Włoszech. Kto wie, czy istotnej roli nie gra tu właśnie różnica stopy życiowej, bo wiadomo przecież, że jest ona najwyższa właśnie w Ameryce? FILONOUS: Prawdopodobnie jest to rzeczywiście jedna z przyczyn takiego stanu rzeczy, chociaż zapewne nie jedyna. <…> Obyczajem klas zamożnych Ameryki Północnej jest posiadanie pewnych „kłopotów” z własną podświadomością i leczenie się u „własnego” psychoanalityka. Nazwanie tego zjawiska przejawem snobizmu byłoby nadmiernym uproszczeniem. Nie ulega bowiem wątpliwości, że życie psychiczne wraz z tymi jego obszarami, które leżą poza granicą świadomości, można wtłaczać w bardzo różne formy i przejawy jego dadzą się nader różnorodnie interpretować; jeśli, jak w Stanach, odpowiednie konwencje dostatecznie rozpowszechnią się w jakimś środowisku, to w końcu olbrzymia większość dobrze mających się ludzi poczyna przedstawiać jak najbardziej wdzięczny materiał dla działalności psychoanalityków. Ludzie tacy „produkują” zgodne z teorią psychoanalityczną sny, można u nich wykryć bardzo podręcznikowe „kompleksy”, weryfikujące takie, nawet ryzykowne, tezy psychoanalityczne <…>. Próby odnalezienia podobnie nagminnych fenomenów podświadomego życia psychicznego w społeczeństwie o odmiennych konwencjach, więc, powiedzmy, w systemie centralistycznym, całkowicie spaliłyby na panewce. A zatem zjawiska głoszone przez psychoanalizę przedstawiają w pewnym rozumieniu zamknięty obwód o dodatnim sprzężeniu zwrotnym; pacjenci podsycają wiarę psychoanalityków w słuszność ich tez, a ci z kolei wzmacniają przekonania i objawy swych pacjentów… <…> Jest to oczywiście wycinek zjawiska znacznie szerszego, a mianowicie: narzucania społeczeństwu określonych konwencji. Psychoanalityczne o tyle są lepsze od średniowiecznej konwencji poszukiwania czarownic, że z zasady nie szkodzą nikomu poza samym pacjentem.

ФИЛОНУС. … чем больше свободы предоставляется отдельным единицам, тем большие нелинейные помехи возникают в коллективных процессах, поскольку разброс действий увеличивается в общественном масштабе; появляются противоречивые мнения, изменчивые индивидуальные реакции, диаметрально противоположные суждения и действия; по мере того, как эти явления прогрессируют, система в целом все более отклоняется от линейности, и все труднее и труднее становится как поддерживать её внутреннюю согласованность, так и прогнозировать дальнейшие события. Хотя в системе, подверженной безусловному действию силы, и легче поддерживать порядок, чем в системе, где сила не применяется, и хотя благодаря своим адаптационным способностям люди в состоянии привыкнуть к жизни в обществе, где нормы и договорённости навязаны силой, однако и история, и научные эксперименты последних десятилетий неуклонно свидетельствуют, что одна только механическая чёткость действия системы, одна только линейная характеристика отнюдь не даёт гарантии, что люди как элементы этой системы будут чувствовать себя хорошо — попросту говоря, что они будут счастливы. ГИЛАС. <…> следует искать некую золотую середину между линейным и нелинейным существованием системы…

FILONOUS: … im więcej swobody przedstawia się jednostkom, tym większe płyną stąd nieliniowe zakłócenia procesów zbiorowych, albowiem rozrzut działań powiększa się w skali społecznej; pojawiają się sprzeczne opinie, zmienne indywidualnie reakcje, diametralnie przeciwstawne sądy i działania; w miarę postępu tych zjawisk cały system coraz bardziej odbiega od liniowości i coraz trudniejsze staje się zarówno utrzymanie jego spoistości wewnętrznej, jak i przewidywanie jego dalszych losów. Choć łatwiej jest utrzymać ład, mechaniczne uporządkowanie zjawisk, gładkość wszystkich przebiegów w systemie poddanym bezwzględnemu działaniu siły aniżeli w obrębie systemu, w którym siła nie jest stosowana, i chociaż dzięki swym zdolnościom przystosowawczym ludzie mogą przywyknąć do życia wedle narzuconych siłą norm i konwencji, to jednak uzyskany w doświadczeniach historycznych, a także w eksperymentach ostatnich dziesięcioleci materiał doświadczalny pozwala stwierdzać z całą stanowczością, że sama mechaniczna sprawność działania systemu, sama jego charakterystyka liniowa nie stwarza bynajmniej gwarancji, iż ludzie będący jego elementami czuć się będą dobrze — że, mówiąc po prostu, będą szczęśliwi. HYLAS: <…> należy szukać jakiegoś złotego środka pomiędzy stanem liniowym systemu a jego stanem nieliniowym…

ФИЛОНУС. … я попытаюсь математически представить социологическую проблематику. Для наглядности ограничимся рассмотрением взаимоотношений трёх возможных фаз: тирании, демократии и анархии. Мы, разумеется, осознаем всю приблизительность этих терминов, но она неизбежна при сегодняшнем состоянии наших знаний. На оси абсцисс обозначим степени свободы, какими располагает индивидуум. Нулевой степенью свободы будет обладать индивидуум, не способный вообще ни к какому действию, то есть мёртвый. Неограниченным количеством степеней свободы — неограниченным, разумеется, только теоретически — будет обладать индивидуум, чьи действия никоим образом не ограничиваются существованием окружающих, человек, не считающийся ни с кем, кроме себя. <…> Несомненно, следует различать степени свободы по отношению к другим людям от степеней свободы вообще, то есть без различия, по отношению ли к другим людям или к материальной среде (обусловленность свободы уровнем цивилизации), однако эту сторону вопроса для простоты учитывать не будем. Вторая шкала под осью абсцисс представляет действие силы, причём максимум обозначает такое напряжение её действия, которое в общественной практике угрожает смертью каждому, кто хотя бы незначительно нарушит существующие нормы и законы, минимум же — отсутствие каких-либо санкций и репрессий. Само собою разумеется, что чем большая сила действует, тем меньше степеней свободы. На вертикальной оси откладываем психическую «температуру», то есть склонность к непредсказуемым действиям независимо (в том числе и наперекор) от существующих (то есть навязанных или принятых добровольно) прав, норм и установок в данной системе. Вторая параллельная шкала обозначает количество информации, активизирующей непредсказуемые действия при данной «температуре» интеллектуального состояния общества. Получившийся график представляет собой три частично перекрывающиеся изображения тирании, анархии и демократии. Ограничивающие их линии обозначают критические состояния переходов одной фазы в другую. Там, где фазы перекрываются частично, возможно — для указанных параметров — существование двух и даже трёх (разумеется, в данной общности и в данное время только альтернативно). Поверхности, одинаково заштрихованные, — это существование безусловной социодинамической прочности отдельных фаз, а там, где заштрихованные плоскости находят одна на другую, обозначены фазы относительной устойчивости, обладающей определённой (статистически) вероятностью перехода в другую фазу. Этот график, даже столь примитивный и упрощённый, даёт нам некоторую возможность рассмотреть интересующую нас проблему. Во-первых, мы видим, что при малом количестве степеней свободы, которая совпадает со значительным применением силы, а также низкой или средней психической «температуре», устойчивой фазой является исключительно тирания. Если увеличивать количество степеней свободы при неизменно низкой психической «температуре», то мы достигаем критической точки относительной устойчивости тирании; вероятность проведения переворота и, следовательно, упадка тирании растёт вплоть до того момента, несколько выше определённого количества степеней свободы, когда это становится неотвратимым — однако фазой, сменяющей тиранию, может быть только анархия. Если проследить точно такой же процесс увеличения количества степеней свободы для более высокой психической «температуры», мы попадаем в область, где наряду с возможностью оказаться в фазе анархии существует и другая — перейти в фазу демократии. Однако тирания и анархия располагают территориями безусловной устойчивости, в то время как фаза демократии такого не имеет, а это значит, что ни при каком качестве параметров перехода анархии или тирании в демократию с точки зрения социодинамической вероятности не представляет никакой определённости. Выше некоей критической психической «температуры» уже возможно почти исключительно существование анархии — поскольку при такой высокой «температуре» сообщество не склонно подчиняться каким бы то ни было демократическим или авторитарным установлениям, которые превращают хаотическое скопление человеческих атомов в какую-никакую структуру (самоуправляемую или же управляемую извне). Соответственно есть также настолько большое количество степеней свободы, когда аналогично может существовать только анархия — в этом случае не из-за высокой, не поддающейся влиянию извне коллективной «температуры», а просто потому, что в этот момент права и установления отсутствуют, и невозможно организовать действия индивидуумов. Какие ещё выводы мы можем сделать на основании этого графика? Во-первых, из него как будто бы следует, что если только властителям-тиранам удастся не допустить роста психической «температуры» общности выше критической и при этом они не будут увеличивать количества предоставленных их подданным степеней свободы (то есть не откажутся от применения силы), то фаза тирании, поскольку она устойчивая в этих условиях, может существовать — по крайней мере теоретически — неограниченно долго. Во-вторых, из графика следует, что демократия является всегда только устойчивой социодинамической фазой и что увеличение в её рамках психической «температуры» или степеней свободы выше некоего оптимума усиливает рост вероятности её перехода в анархию, снижение же «температуры» и уменьшение количества степеней свободы должно в конце концов превратить её в тиранию. Наконец, в-третьих, при некоторых очень низких или очень высоких психических «температурах» тирания вообще не в состоянии перейти в фазу демократии — такой переход, начавшись, немедленно ведёт прямо к анархии. <…> И как существует температура настолько высокая, что уже никаким давлением не вернуть воду в жидкое состояние, точно так же фаза тирании, если психическая «температура» общества станет слишком высокой (бунт обречённых), переходит в анархию даже при максимальном, предельном действии силы, угрожающей гибелью всем членам общества. В какой-то мере этот график отвечает даже на твой вопрос о возможности предвидеть появление какого-нибудь Маркса для данного общества: эта возможность аналогична возникновению исключительно большого объёма «активизирующей информации» для спонтанной нонконформистской деятельности. Вот, правда, при низкой температуре умов объём информации, необходимой для создания общности, видимо, должен быть необъятным… В этих условиях изменилась бы вероятность перехода из одной фазы в другую. Однако из графика следует, что такое изменение возможно только на участках с относительной устойчивостью, то есть относительного социодинамического равновесия фаз. Кроме социодинамической вероятности переходов, следовало бы, как мне кажется, учесть и их «социоэнергетику». Дело в том, что для уничтожения данной структуры необходимо разное количество человеческих усилий <…>. ГИЛАС. Я только одного ещё не понял: как может существовать анархия с малым количеством степеней свободы? ФИЛОНУС. Такая вероятность возникает только при очень высокой «температуре». В этом случае действия индивидуума ограничивает не сила власти (поскольку в связи с отсутствием всякой структуры никакой государственной власти нет), а импульсивность и экспансивность других людей (огромная при такой высокой «температуре» умов). Не относись, пожалуйста, слишком серьёзно к верхней части графика, если с её помощью ты станешь анализировать отражаемые ею социологические последствия в буквальном смысле. Такая «температура» умов, которая создаёт как бы самопроизвольно, без участия общественной структуры, давление, уменьшающее количество степеней свободы, возникает, скажем, в момент внезапного извержения вулкана, на тонущем пассажирском корабле или в городе во время уличных боёв — в условиях более обычных общностей такой «температуры» не достичь, хотя отдельные личности её и достигают. <…> ГИЛАС. Мне кажется, что на графике должны быть незаштрихованные участки, то есть такие, где (для соответствующего качества параметров) невозможна вообще никакая фаза общественной агрегации. — график приведён в книге

FILONOUS: … spróbuję na prostym bardzo wykresie unaocznić ci możliwości ścisłego, matematycznego traktowania problematyki socjologicznej. Dla uczynienia tej próby przejrzystą, ograniczymy się do rozpatrzenia wzajemnego stosunku trzech możliwych faz agregacji „atomów” społecznych, tj. ludzi. Będą to fazy tyranii, demokracji i anarchii. Zdajemy sobie oczywiście sprawę z całej ogólnikowości tych terminów, ale jest ona przy obecnym stanie naszych wiadomości nie do uniknięcia. Na osi odciętych marny podaną ilość stopni swobody, jaką dysponują jednostki. Zero stopni swobody ma jednostka niezdolna do żadnego w ogóle działania, to znaczy martwa. Nieskończoną ilość stopni swobody, nieskończoną oczywiście tylko teoretycznie, ma osobnik w działaniach swych całkowicie nie ograniczony istnieniem innych, nie biorący pod uwagę nikogo prócz siebie samego. <…> Należy oczywiście odróżnić stopnie swobody względem innych ludzi od stopni swobody w ogóle, tj. zarówno względem innych ludzi, jak i otoczenia materialnego (uwarunkowanie swobody przez poziom cywilizacji), jednakże tą ostatnią stronę zagadnienia dla upraszczania pominiemy. Druga skala pod osią odciętych wskazuje działanie siły, przy tym maksimum oznacza takie natężenie jej działania, jakie w praktyce społecznej zagraża śmiercią każdemu za najniklejsze nawet naruszenie istniejących norm i praw, minimum łaś — brak wszelkich sankcji i represji. Oczywiste jest przy tym, że im większa działa siła, tym mniej jest stopni swobody. Na osi pionowej mamy „temperaturę” psychiczną, tj. skłonność do działania spontanicznego niezależnie (więc i na przekór) od istniejących (tj. narzuconych bądź przyjętych dobrowolnie) praw, norm i konwencji w danym systemie. Druga równoległa podziałka obok wskazuje ilość informacji aktywizującej spontaniczne działanie przy danej „temperaturze” umysłowej zbiorowości. Na samej płaszczyźnie wykresu widzimy trzy częściowo pokrywające się obszary tyranii, anarchii i demokracji. Linie zamykające je oznaczają krytyczne granice przejścia jednej fazy w drugą. Tam gdzie fazy pokrywają się częściowo, możliwe jest, dla danej wartości parametrów, istnienie dwu, a nawet trzech, oczywiście w danej zbiorowości i w danym czasie tylko alternatywnie. Obszary zakreskowane jednolicie to obszary bezwzględnej trwałości socjodynamicznej poszczególnych faz, natomiast miejsca pokrywania się przedstawiają te wielkości parametrów, dla których każda z faz posiada trwałość względną, opatrzona określonym (statystycznie) prawdopodobieństwem przekształcenia w fazę inną. Wykres ten, nawet tak niesłychanie prymitywny i uproszczony, daje nam pewien wgląd w interesujące nas zagadnienia. Najpierw widzimy, że przy małej ilości stopni swobody, odpowiadającej znacznemu działaniu siły oraz niskiej lub średniej „temperaturze” psychicznej, fazą trwałą jest wyłącznie tyrania. Gdy ilość stopni swobody zwiększa się przy niezmiennej niskiej „temperaturze” psychicznej, dochodzimy do punktu krytycznego względnej trwałości tyranii; prawdopodobieństwo nastąpienia przewrotu, więc upadek tyranii, rośnie, aż, powyżej pewnej ilości stopni swobody, staje się ono pewnością — ale fazą zastępującą ją może być tylko anarchia. Jeżeli taki sam proces zwiększania ilości stopni swobody prześledzić dla wyższej „temperatury” psychicznej, to dochodzimy do obszaru, w którym obok możliwości przejścia w fazę anarchii istnieje też możliwość przejścia w fazę demokracji. Gdy jednak tyrania i anarchia posiadają obszary trwałości bezwzględnej, faza demokracji takiego obszaru nie posiada, co znaczy, że dla żadnej wartości parametrów przekształcenie anarchii bądź tyranii w demokrację nie przedstawia z punktu widzenia prawdopodobieństwa socjodynamicznego pewności. Powyżej pewnej krytycznej wielkości „temperatury” psychicznej możliwe jest już niemal wyłącznie istnienie anarchii — ponieważ w tak wysokiej „temperaturze” zbiorowość nie jest skłonna podlegać jakimkolwiek, czy to demokratycznym, czy też autokratycznym konwencjom, przekształcającym bezładny zbiór atomów ludzkich w jakąkolwiek strukturę (samorządzącą się, bądź rządzoną). Odpowiednio istnieje też tak wielka ilość stopni swobody, przy której również może istnieć tylko anarchia — tym razem nie dla wysokiej, nie poddającej się wpływom zewnętrznym, „temperatury” zbiorowości, lecz po prostu dlatego, ponieważ wówczas brak jest praw i konwencji mających na celu organizację poczynań jednostkowych. Jakie jeszcze wnioski możemy wysunąć z naszego wykresu? Po pierwsze, zdaje się z niego wynikać, że jeśli tylko władcom tyranii uda się uniemożliwić wzrost „temperatury” psychicznej zbiorowości powyżej punktu krytycznego, a zarazem nie będą oni zwiększali przedstawionej poddanym ilości stopni swobody (tzn. nie zrezygnują z użycia siły), to faza tyranii, jako w tych warunkach trwała, istnieć może, teoretycznie przynajmniej, przez czas nieograniczenie długi. Po wtóre, wynika z niego, że demokracja jest fazą socjodynamiczną zawsze względnie tylko trwałą i że zwiększenie w jej obrębie bądź „temperatury” psychicznej, bądź stopni swobody powyżej pewnego optimum powoduje wzrost prawdopodobieństwa przekształcenia się jej w anarchię, natomiast spadek „temperatury” i zmniejszenie ilości stopni swobody musi w końcu doprowadzić do przejścia w tyranię. Po trzecie wreszcie, przy pewnych bardzo niskich lub bardzo wysokich „temperaturach” psychicznych tyrania w fazę demokracji przerodzić się w ogóle nie może — przekształcenie, jeśli nastąpi, prowadzi wówczas bezpośrednio do anarchii. <…> Jak jednak istnieje temperatura tak wysoka, że żadnym ciśnieniem skroplić już w niej wody nie można, tak też faza tyranii, jeśli „temperatura” psychiczna zbiorowości stanie się bardzo wysoka (straceńczy bunt), przechodzi w anarchię nawet przy ostatecznym, maksymalnym .działaniu siły, które oznacza zagrożenie wszystkich jednostek zbioru śmiercią. W pewnej mierze wykres odpowiada nawet na twe pytanie o możliwości przewidzenia narodzin jakiegoś Marksa tej społeczności: możliwość ta jest mianowicie równoznaczna z powstaniem nadzwyczaj wielkiej ilości „informacji aktywującej” spontaniczną działalność nonkonfonnistyczną, co prawda jednak przy niskiej temperaturze umysłów ilość informacji niezbędna dla uczynnienia zbiorowości zdaje się być nieskończenie wielka… W takich warunkach uległoby zmianie prawdopodobieństwo przejścia jednej fazy w drugą. Z wykresu wynika jednak, że zmiana taka jest możliwa tylko w obszarach względnej trwałości, czyli względnej równowagi socjodynamicznej faz. Oprócz nie ukazanego prawdopodobieństwa socjodynamicznego przekształceń należałoby, jak myślę, uwzględnić też ich „socjoenergetykę”. Idzie o to, że dla obalenia danej struktury potrzeba różnej ilości wysiłków ludzkich <…>. Przy takiej samej „temperaturze” i swobodzie łatwiej jest na ogół obalić demokracją dla .wprowadzenia tyranii niż na odwrót, a już najmniej wysiłku wymaga wprowadzenie anarchii. Przejście «d anarchii do demokracji oznacza przestrukturowanie pochłaniające energię. Natomiast możliwe jest przejście tyranii w anarchię całkiem spontaniczne (podobnie i demokracji w anarchię), albowiem zachodzi wtedy rozpad wszelkiego ustrukturowania w ogóle. (Dla przykładowego wyjaśnienia wątpliwości: samorzutny rozpad tyranii następuje np., gdy po śmierci tyrana i ucieczce jego siepaczy system przechodzi w chaos, tj. w fazę anarchii). HYLAS: Jednego jeszcze tylko nie rozumiem: jak może istnieć anarchia z małą ilością stopni swobody? FILONOUS: Ewentualność ta zachodzi tylko w bardzo wysokiej „temperaturze”. Działania jednostki ogranicza wówczas nie siła władzy (gdyż, wobec braku wszelkiej struktury, żadnej władzy państwowej nie ma), ale impulsywność i ekspansywność innych jednostek (ogromna przy tak wysokiej „temperaturze” umysłów). Tej górnej części wykresu nie bierz, proszę, nazbyt poważnie, jeśli chodzi o jej konsekwencje socjologiczne w ścisłym tego słowa znaczeniu. Taka „temperatura” umysłów, która stwarza niejako samoistnie, bez udziału struktury społecznej, ciśnienie zmniejszające ilość stopni swobody, pojawia się, powiedzmy, podczas gwałtownego wybuchu wulkanu, na tonącym statku pasażerskim albo w mieście w czasie walk ulicznych — w warunkach zwyklejszych zbiorowość takiej „temperatury” nie osiąga, aczkolwiek mogą ją osiągać jednostki. <…> HYLAS: Wydaje mi się, że na wykresie powinny istnieć miejsca nie zakreskowane — miejsca puste, tzn. takie, w których (dla odpowiadających im wartości parametrów) nie jest w ogóle możliwa żadna faza agregacji społecznej.

ФИЛОНУС. Примитивной, но бьющей прямо в точку аналогией будет пример зверя в клетке. Открывая клетку и выпуская оттуда зверя, мы предоставляем ему большее количество степеней свободы, чем у него было в клетке. Однако может случиться, что зверь, долго сидевший в клетке, поведёт себя на свободе так, как если бы он по-прежнему был в клетке, ступая по пять шагов взад и вперёд — поскольку дрессировка, обусловливающая его поведение (ею была его тюрьма), оказывается более сильной, чем условия новой ситуации. Так вот, общество, которое очень долго существовало в условиях тирании, к тому же тирании особенно жестокой, — может, получив «поблажку», не обнаруживать повышения умственной «температуры», то есть, несмотря на ликвидацию преград для деятельности, общество спонтанно этой нонконформистской деятельности не осуществляет. <…> Разумеется, другая общность, то есть имеющая другую историю, где не было опыта суровых репрессий, на репрессии и их ослабление среагирует совершенно иначе. Таким образом, нелинейность общественного уклада вызвана историей, прошлым опытом. Наш график не учитывает истории и поэтому не обладает свойством прогнозирования, даже не претендует на это. <…> Кроме того, теория должна будет учитывать помимо массово-статистического ещё и потенциально сингулярный аспект явлений. Как тебе известно, частичка пыли, попав в сосуд с водой, не изменит её состояния. Однако если это сосуд с водой, охлаждённой ниже точки замерзания, частичка, став причиной кристаллизации, вызовет внезапное превращение воды в лёд. Точно так же и роль личности в формировании общественных процессов в реорганизации существующей структуры зависит от состояния этой структуры. В фазе безусловной устойчивости тирании даже исключительно нонконформистская личность ни на что не повлияет, лишь подвергнет себя уничтожению. ГИЛАС. Однако представь себе обстоятельство, при котором личность, любая, с точки зрения способностей, сможет повлиять на ход коллективных преобразований именно тогда, когда её привилегией будут не выдающиеся способности, а специфическое место в общественной структуре. Король или тиран может быть самым средним индивидуумом, но тот факт, что в его лице концентрируются обратные связи общественных процессов, даёт ему возможность принимать решения, например, о войне и мире. И следовательно, влияние сингулярности (явлений исключительности, отдельности) на судьбы общности одинаково оказывается как «каталитическим», то есть в котором важно только состояние системы и личные особенности индивидуума, так и «топологически» обусловленным, когда оно определено местом, занимаемым в структуре.

FILONOUS: Prymitywną, lecz trafiającą w sedno analogią jest przykład uwięzionego w klatce zwierzęcia. Otwierając klatkę i wypuszczając z niej zwierzę dajemy mu większą ilość stopni swobody, niż miało ich w klatce. Zdarza się jednak, że zwierzę, długo więzione, zachowuje się po wypuszczeniu tak, jakby przebywało nadal w klatce, robiąc po pięć kroków naprzód i w tył — gdyż tresura warunkująca jego zachowanie się, jaką było więzienie, okazuje się silniejsza od nowej sytuacji. Otóż społeczeństwo, które przez bardzo długi czas żyło pod tyranią, dodajmy: tyrania szczególnie okrutną — może, przy jej „pofolgowaniu”, nie wykazywać zwyżki „temperatury” umysłowej, tzn. mimo znikania dotychczasowych zapór działania nie ujawnia ono spontanicznie działalności nonkonformistycznej. <…> Oczywiście odmienna zbiorowość, tj. posiadająca odmienną historię, która srogich represji nigdy nie doświadczała, na represje i ich osłabienie zareaguje zupełnie inaczej. A zatem nieliniowość układu społecznego powodowana jest jego historią, jego przeszłymi doświadczeniami. Nie uwzględniający tej historii wykres nasz nie może zatem posiadać wartości prognostycznej i nie rości sobie do tego pretensji. <…> Ponadto teoria będzie musiała uwzględnić poza masowo statystycznym, także potencjalnie singularny aspekt zjawisk. Jak wiesz, drobinka kurzu dostając się do naczynia z wodą nie wywrze wpływu na jej stan. Jeśli to jest jednak naczynie z wodą przechłodzoną poniżej punktu zamarzania, drobinka ta, stając się ośrodkiem krystalizacji, spowoduje nagłą przemianę wody w lód. Podobnie rola jednostki w kształtowaniu procesów społecznych, w reorganizowaniu istniejącej struktury, zależy od stanu tej struktury. W fazie bezwzględnej trwałości tyranii najbardziej nonkonformistyczna jednostka nie zdziała nic, narażając się jedynie na zagładę. <…> HYLAS: Wyobraź sobie jednak okoliczność, w której jednostka byle jaka, co się tyczy jej uzdolnień, będzie mogła wpłynąć na bieg przemian zbiorowych, wtedy mianowicie, kiedy będzie uprzywilejowana nie przez posiadanie szczególnych umiejętności osobistych, ale przez specyficzne umieszczenie w obrębie struktury społecznej. Król czy tyran może być indywiduum najprzeciętniejszym w świecie, lecz fakt, że w jego osobie koncentrują się sprzężenia zwrotne procesów zbiorowych, daje mu możliwość decydowania o wojnie czy pokoju np. A zatem wpływ singularyzmów (zjawisk jednostkowych) na losy zbiorowości okazuje się zarówno „katalityczny”, tj. taki, w którym ważny jest tylko stan systemu i cechy osobnicze jednostki, jak też — „topologicznie” uwarunkowany, gdy przesądza o nim miejsce zajmowane w strukturze.

С того момента, когда конструирование системы опирается на данные научной теории, уже не остаётся места для произвольных человеческих устремлений, то есть для какого-нибудь, скажем, многопартийного политиканства. Вот, представь себе строительство атомного реактора, которое осуществляется не по единому плану, разработанному на основе физической теории, а зависит от конкурирующих «программ», предлагаемых ad hoc отдельными физиками. Такое строительство закончится либо взрывом атомного реактора, либо ничем.

Z chwila, kiedy konstruowanie systemu opiera się na danych teorii naukowej, nie może już być miejsca dla dowolnych zachceń ludzkich, więc dla jakiegoś, powiedzmy, wielopartyjnego politykierstwa. Wyobraź sobie, proszę, budowanie stosu atomowego, które nie przebiega według jednolitego planu opartego na teorii fizycznej, ale zależne jest od konkurujących „programów”, wymyślanych ad hoc przez poszczególnych fizyków. Konstrukcja taka skończy się albo eksplozją stosu, albo nie doprowadzi do niczego.

Мы говорили о психотехнике. Для социолога — конструктора будущего она может быть только определённым вспомогательным инструментом, но никогда — директивой к действию, потому что то, какие должности будут заняты, какие профессии и общественные функции необходимы для развития общества, каков план производства и распределения — всё это решают не психотехники, а общественная структура (плюс уровень развития цивилизации). Психотехника, которая в определённом смысле соответствует материаловедению у конструкторов, может поведать нам, каким образом (а вернее — кем) заполнить вакантные места конструкции, — но эта конструкция должна уже существовать, план её уже должен быть дан. <…> Психотехника как дифференцирующий измерительный прибор будет служить только для того, чтобы соответствующих людей направляли на пригодные для них, соответствующие им места, и ни в коем случае она не может быть инструментом иерархии, внедряющим элитарность, общественное неравенство или любую другую привилегированность. <…> создание мыслящих машин вводит новый, своеобразный вид равенства в том смысле, что сегодня не существует уже, собственно, никакого рода человеческой деятельности, которую в принципе не могла бы выполнить машина, в то время как вплоть до недавних пор было распространено мнение, что механизировать можно только «низшие» функции <…>. В наши дни грань между умственным и физическим трудом размывается, и, следовательно, должна будет исчезнуть одна из причин, на основании которой интеллектуалы склонны считать себя за нечто более ценное, чем другие члены общества.

Mówiliśmy o psychotechnice. Może ona być dla socjologa–konstruktora przyszłości tylko pewnym narzędziem pomocniczym, ale nigdy wytyczną działania, albowiem o tym, jakie stanowiska są do obsadzenia, jakie są potrzebne społecznie zawody i funkcje, jaki jest plan organizacyjny produkcji i dystrybucji — o tym wszystkim decyduje wszak nie psychotechnika, lecz struktura społeczna (plus poziom j cywilizacji). Psychotechnika, która w pewnym sensie „odpowiada materiałoznawstwu konstruktorów, może powiedzieć nam, czym (a raczej — kim) wypełnić puste miejsca konstrukcji — ale ta konstrukcja musi już istnieć, plan jej musi być już dany. Psychotechnika, jako mierniczy instrument różnicujący, winna służyć tylko temu, aby właściwi ludzie byli kierowani na odpowiadające im, właściwe miejsca, ale w żadnym wypadku nie może ona stanowić narzędzia hierarchizującego, wprowadzającego elitaryzm, nierówność społeczną czy jakiekolwiek uprzywilejowanie. <…> stworzenie maszyn myślących wprowadza nowy, swoisty typ równości w tym sensie, iż obecnie nie istnieje już właściwie żadna czynność ludzka, której w zasadzie nie mogłaby wykonać maszyna, podczas gdy jeszcze do niedawna rozpowszechnione było mniemanie, że mechanizować można jedynie czynności „niższe” <…>. Obecnie ta granica między pracą umysłową a fizyczną zaciera się, a tym samym zniknąć musi jeden z powodów, dla których intelektualiści skłonni bywają uważać się za. coś cenniejszego od innych członków społeczności.

	В отношении высокоразвитых обществ будущего существует опасность квазикастовой сегрегации, вызванной детализированной, продвинутой профессионально-научной специализацией. Предусмотреть и преодолеть эти явления — первейшая обязанность конструктора-социолога. Потому что, невзирая на время, место и выбранную систему, общество должно быть однородным;..
	W odniesieniu do wysoko rozwiniętych społeczeństw przyszłości istnieje możliwość segregacji quasi–kastowej, spowodowanej przez atomizującą, daleka posuniętą specjalizację zawodowo–naukową. Przewidywanie i zwalczanie tych zjawisk jest pierwszym obowiązkiem konstruktora socjologa. Bez względu bowiem na czas, miejsce i system wybrany społeczeństwo musi być jednorodne;..

Перевод

О. Салнит, 2007

О «Диалогах»

Станислав Лем

… с магистром Освецимским я сочинил первый диалог о невозможности воскрешения человека из атомов. <…> Сначала я придумывал контуры, затем приходил Освецимский с контраргументами, которые я должен был опровергать, и только потом я делал из этого полный диалог Гиласа с Филонусом. Впрочем, тогда я не имел понятия, что из этого возникнет книга. Даже сама мысль, что тогда можно будет опубликовать что-нибудь подобное, казалась безумной. В этом произведении необычайно много удивительных пророчеств, особенно в тех фрагментах размышлений, которые касаются коллапса централистической системы, так что когда я теперь читаю эту книгу, то часто ловлю себя на ощущении, будто она написана две недели назад. <…> Пожалуй, я написал эту книгу преждевременно, поэтому всё в ней казалось проблемами с Луны и в совокупности осталось без резонанса, как камень, брошенный в болото. <…> а отсылка к Филонусу и Гиласу была, конечно, шуткой, что ясно видно уже в первом диалоге, который настолько архаичен, чтобы «пахнуло» агорой и Древней Грецией.

— «Беседы со Станиславом Лемом» (гл. «В паутине книг», 1981-82)

	Благодаря «оттепели» в 1956 году стало возможно опубликовать «Диалоги», но поскольку никто в издательстве не знал, о чём эта книга и что она значит, на обложке художник нарисовал сцену, а на ней лестницу и две брошенные туфли.
	— «Отрывок автобиографии: моё приключение с футурологией», 1995

	Всё, что здесь, на первой странице [первого издания] написано, так это они не понимали, никто… издатель даже не понимал, что это всё значит, думал, может быть, я немножко с ума сошёл, а? — беседа шла на русском языке
	— интервью «В какое необыкновенное время мы живём теперь!», 1999