Прикладная кибернетика: пример из области социологии

«Прикладная кибернетика: пример из области социологии» (польск. Cybernetyka stosowana: przykład z dziedziny socjologii ) — статья Станислава Лема, написанная для второго издания «Диалогов» (1972).

Цитаты

До сих пор не появился учебник патологии социалистического управления. Магия убеждения рассматривала изложение такой патологии как «молот социализма». Согласно аналогичным рассуждениям, в которых только врагам социализма приписывается желание создать такой учебник, клиническая патология в медицине есть дело врагов здоровья, а учебник по ней может служить только кандидатам в тайные убийцы. На самом деле, создать системный план обобществления средств производства — это одно, а детально разработать оптимальную динамику управления обобществленным имуществом — совсем другое, и нет дедуктивной связи между двумя составляющими этой операции; так, общая теория полета не является исходной, дедуктивной предпосылкой конструирования самолётов. — начало

Nie ma dotąd podręcznika patologii zarządzania socjalistycznego. Magia przekonań uznawała wykład takiej patologii za młot na socjalizm. Podług analogicznego rozumowania, tylko wrogom socjalizmu przypisującego chęć stworzenia takiego podręcznika, kliniczna patologia w medycynie jest dziełem wrogów zdrowia, a jej podręcznik może służyć tylko kandydatom na skrytobójców. Tymczasem sporządzić plan ustrojowego uspołecznienia narzędzi wytwórczych — to jedno, a opracować szczegółowo optymalną dynamikę zarządzania uspołecznionymi dobrami — to drugie, i nie ma więzi dedukcyjnej pomiędzy oboma członami tej procedury; tak samo ogólna teoria lotu nie jest przesłanką dedukcyjną konstruowania samolotów. A mianowicie, ponieważ podstawowe założenia socjalizmu, podobnie jak podstawowe dane teorii lotu, pozostają w zasadzie niezmienne, podczas kiedy modele zarządzań i samolotów muszą.

… иногда не очень качественные законы лучше оставить в неизменном виде, чем заменить их несомненно лучшими, это не так уж парадоксально, как может показаться на первый взгляд. Любой закон, каждое существующее положение de facto является переменной функцией системы в том простом смысле, что может быть изменено. Однако если закон существует длительное время, например, сравнимое по длительности с жизнью одного поколения, в сознании большинства он обретает характер неизменяемости, постоянства, изначально данного и тем самым нерушимого. Закон становится очевидным для общественного сознания и зачисляется в кодекс базовых норм, конституирующих правила общественной жизни. Разовое изменение закона за многолетний период обычно не имеет отрицательных последствий; однако если законодательная деятельность характеризуется быстрой нормативной изменяемостью, то общественной реакцией станет падение доверия к законодательству как таковому, поскольку чисто общепринятый, следовательно, условный характер закона в таком случае становится очевидным. <…> Поэтому стремление придерживаться законов даже анахроничных не всегда является выражением общественно вредного консерватизма, потому что высокая частотность регулирующей корректировки дестабилизирует общество как систему, обладающую памятью. — вариант распространённой мысли

… iż niekiedy ustawy niedoskonałe lepiej jest zachować w ich nie zmienionej postaci, aniżeli zastępować bezsprzecznie lepszymi, nie jest tak paradoksalne, jak się to może wydawać na pierwszy rzut oka. Każda ustawa i każde prawo stanowione jest de facio zmienną układowa w tym prostym sensie, że może wszak zostać zmienione. Lecz gdy takie prawo obowiązuje przez czas długi, np. porównywalny z długością życia jednej generacji. W świadomości ogółu przybiera ono charakter parametru, czyli stanu trwałego, danego i przez to nienaruszalnego. Staje się ono oczywistością dla społecznej świadomości i ulega zaliczeniu do zestawu norm bazowych, konstytuujących reguły społecznego współżycia. Zmiana prawa jednorazowa w ciągu wielu lat nie ma zwykle ujemnych skutków; gdy jednak działalność prawodawcza prowadzi do szybkiej zmienności normatywnej, reakcją społeczną jest spadek zaufania do prawodawstwa jako takiego, ponieważ czysto konwencjonalny, więc umowny charakter prawa ulega wówczas silnemu wyeksponowaniu. <…> Trzymanie się zatem ustaw nawet anachronicznych nie musi być zawsze wyrazem szkodliwego społecznie konserwatywmu, ponieważ wysoka częstotliwość regulacyjnych korekt destabilizuje społeczeństwo jako układ obdarzony pamięcią.

Как писал об этом проф. Я. Щепаньский, авторитарная централизованная власть приводит к исчезновению неформальных групп на низшем уровне; добавим от себя, что одновременно способствует возникновению их на высшем уровне — администрирования и управления общественным имуществом. <…> Когда центральная власть утрачивает картину реального состояния вещей, бессознательно включив патологический вариант управления, который, создавая порочный круг регулирования, является причиной возникновения помех для последующего броска, постепенно весь экономический организм общества вступает на путь непредсказуемых перемен. Судя поверхностно, можно предположить, что возникновение групп неформального хозяйствования — положительное явление стихийного преодоления нагромоздившихся препятствий. С этой точки зрения, единственной альтернативой деятельности таких групп будет поведение наудачу; если план, раздутый и тем самым превышающий физические возможности системы, его так или иначе невозможно реализовать полностью, то можно воплотить в жизнь его часть — или любую, или же выбранную по неафишируемому согласованию «знакомых руководителей». По сути своей такое понимание вещей ложно. Приведённой альтернативы не существует. Реализация какой-нибудь части плана невыполнима, потому что исполнители — это не автоматы, логически запрограммированные, а люди. Каждый из них сразу начинает действовать сообразно с течением допустимых операций; а так как эти действия наталкиваются на сопротивление — приснопамятных объективных трудностей, — те, кто по-прежнему номинально являются сотрудниками, de facto становятся конкурентами, прямо как в условиях свободного рынка, с той принципиальной разницей, что условия конкуренции, то есть нарушения отдельных действий руководителей, планом не предусматриваются и тем самым являются попросту противозаконными. <…> Структура перегруженной планами системы предпочитает тогда функционеров ловких и предусмотрительных, обнаруживающих способности, о каких теория систем в целом молчит; таким образом закрепляется правило заводить личные знакомства pro publico bono. В чём же вред этого явления? Подобный способ управления экономикой порождает: 1) нормализацию бесправного состояния, когда обходятся или нарушаются обязательные законы и предписания, поскольку некоторый объем функций управления общественным имуществом осуществляется незаконно; 2) девальвацию критериев хозяйствования, поскольку местные начальники преследуют собственные интересы, а не интересы страны, и, как правило, не представляют себе последствий, к каким в целом приводит их деятельность; 3) обстановку всеобщей деморализации даже в такой ситуации, когда участники этих групп субъективно непогрешимы с точки зрения морали: обхождение закона как бы по неизбежной необходимости может очень просто превратиться в бездумную привычку — уже в любой жизненной коллизии.

Jak o tym pisał prof. J. Szczepański, autorytatywna władza scentralizowana sprzyja zanikowi nieformalnych grup elementarnego poziomu; dodajemy od siebie, że sprzyja zarazem wynikaniu ich na wyższych poziomach — administrowania ł zarządzania majątkiem społecznym. <…> Gdy władza centralna traci obraz stanu istniejącego, ponieważ uruchomiła bezwiednie przebiegi sterowania patologiczne, które, tworząc błędne koła regulacji, są przyczynami powstawania zakłóceń następnego rzutu, stopniowo cały organizm ekonomiczny społeczeństwa wchodzi na tory nie zamierzonych przez nikogo przekształceń. Ze stanowiska powierzchownej oceny można mniemać, że powstawanie grup nieformalnych gospodarowania jest zjawiskiem dodatnim jako samorodną postacią przezwyciężania narosłych przeszkód. Z tego stanowiska jedyną alternatywą działalności owych grup jest postępowanie czysto losowe: gdy bowiem planu nazbyt rozdętego i przekraczającego tym samym możliwości fizyczne układu tak czy owak nie zrealizuje się w całości, można urzeczywistnić jego część albo wybraną losowo, albo też uprzywilejowaną dzięki cichej ugodzie zawartej przez „znajomych zarządców”. Rozumowanie to jest jednak z gruntu fałszywe. Alternatywa nazwana nie istnieje. Losowe zrealizowanie części planu nigdy nie zachodzi, ponieważ wykonawcy nie są automatami logicznie zaprogramowanymi, lecz ludźmi. Każdy z nich stara się zrazu działać zgodnie z tokiem procedur dopuszczalnych; ponieważ jednak działania te napotykają opór — sławetnych trudności obiektywnych — ci, co nadal są de nomine współpracującymi, stają się de facto — konkurentami, niczym w warunkach wolnego rynku, z tą zasadniczą różnicą, że sytuacja konkurencji, czyli kolidowania zabiegów poszczególnych zarządców, jako przez plan nie przewidziana, jest tym samym nielegalna po prostu. <…> Struktura planami przeciążonego układu preferuje tedy zręcznych i zapobiegliwych, którzy muszą wykazywać umiejętności, o jakich w teoria całego systemu głucho; tak ulega wyselekcjonowaniu reguła zawierania znajomości prywatnych pro publice bono. Dlaczego jednak zjawisko to jest szkodliwe? Ten typ zarządzania ekonomiką powoduje: 1) normalizację stanów bezprawia jako wymijania lub łamania ustaw i przepisów obowiązujących, skoro przynajmniej pewien odłam czynności decyzyjnych schodzi przy gospodarowaniu majątkiem społecznym w nielegalność; 2) dewaluację kryteriów gospodarności, ponieważ lokalni zarządcy troszczą się o własne sprawy, a nie o interes ogólnokrajowy, i z reguły nie zdają sobie sprawy ze skutków, jakie ich działalność wywołuje całościowo; 3) powstanie klimatu demoralizacji powszechnej, i to nawet wówczas, kiedy członkowie takich grup są subiektywnie nieposzlakowani pod względem moralnym: wymijanie bowiem prawa może się z jakoby nieuchronnej konieczności najłatwiej stawać odruchowym wprost nawykiem — i to wręcz w każdej już życiowej sytuacji.

Итогом представленных явлений становится распространение в системе, организационным принципом которой должно было быть планирование, работы наспех и спустя рукава, стихийных мероприятий, штурмовщины, замораживания работ, развёрнутых на недостижимо широком фронте, и все эти последствия перебоев в динамике постепенно распространяются в общественной иерархии и порождают депрессивное состояние глубокой деморализации. Власть раздираема своеобразным противоречием между громкими лозунгами и программами, которым она остается верна, и наблюдаемыми явлениями функциональной немощи в стране; и таким образом, дикие крайности, описываемые в прессе, представляют собой всего лишь отражение этого противоречия — поскольку взвешенных описаний, оценок и мнений вообще не встречается, одни лишь выражения приверженности без единого изъяна или отчаянные, на грани подавленности исследования.

Kumulatywnym skutkiem nazwanych zajść jest rozprzestrzenianie się w ustroju, którego organizacyjną zasadą miało być powszechne planowanie, prowizorycznej łataniny, zabiegów żywiołowych, szturmówki, zamrażania robót rozpoczętych na nierealnie szerokich frontach, a te pochodne zakłócenia dynamicznej sprawności stopniowo schodzą w dół społecznej hierarchii i rodzą depresyjne stany głębokiej demoralizacji. Władza ulega osobliwemu rozdarciu pomiędzy szczytnymi hasłami i programami, jakim pozostaje wierna, a obserwowanymi objawami zapaści czynnościowej kraju; toteż dziwaczna skrajność odchyleń przejawiających się w prasowej informacji jest tylko odbiciem owego rozszczepienia — gdyż opisów, ocen i osądów umiarkowanych nie spotyka się właściwie wcale, lecz tylko albo apologie bez jednej skazy, albo sfrustrowane, rozpaczliwe biadania.

Ни практики, ответственные за принятие решений, ни тем более участники неформальных групп не отдают себе отчёта в том, что годами утрясаемый стиль работы, проложивший уже глубокие борозды противозаконного поведения, ведёт их всех вместе по пути углубляющегося кризиса цивилизационно-технологического характера. Потому что [вышеописанный] стиль [управления] <…> из года в год вступает во всё возрастающее противоречие с направлениями развития во всем мире, где обязательно производство в условиях растущей координации, где все меньше снисхождения оказывается любой производственной неточности и где обязательно участие в непрекращающейся гонке рационализаторства — под угрозой потери мирового лидерства. Поддерживание фикции в этих условиях тождественно самоуничтожению.

Ani praktycy–decydenci ani tym bardziej członkowie grup nieformalnych nie zdają sobie sprawy z tego, że utarty latami tryb pracy, który wyrył sobie koryta nielegalnego postępowania, prowadzi ich wspólnie w kierunku zaostrzających się kryzysów o cywilizacyjno–technologicznym charakterze. A to, ponieważ styl <…> z każdym rokiem znajdują się w rosnącej sprzeczności ze światowym trendem rozwoju, który zniewala do produkowania przy stałym wzroście koordynacji, który zmniejsza tolerancję dla wszelkiej produkcyjnej niedokładności i wymaga nieustawania w innowacyjnym wyścigu — pod groźbą odpadnięcia od światowej czołówki. Utrzymywanie fikcji jest w tym stanie rzeczy drogą do samozagłady.

Многие распорядители общественного имущества, работающие подобным представленному образом, испытывают субъективное ощущение недооценки или даже обиды, так как постоянное пребывание в роли многим рискующего игрока в течение продолжительного времени может приносить удовлетворение только исключительным лицам. <…> Преклонение только перед узкопрагматичной, исключительно исполнительской способностью влечёт за собой такие огромные экономические издержки, что под их кумулятивным бременем начинает трещать экономика. Такая деятельность не создает образцов, достойных подражания, поскольку осуществляется в рамках непрочных, неустойчивых объединений, случайно подобранных, существующих или разваливающихся под воздействием сиюминутной политической и личной конъюнктуры. Нравственным обоснованием подобной тактики является распространенное в этой среде мнение, что законным образом ничего хорошего для страны сделать нельзя, при этом для достижения требуемых результатов хорош может быть каждый способ и любой шаг, начиная с заведомо ложного информирования начальства. <…> Принцип хозяйствования, свойственный неформальным группам, частично сопоставим с образцами стихийной экспансии раннего капитализма, с его неукротимым стремлением уничтожить феодальную структуру, из которой он возник, и это не в стране с сильной властью и традициями правопорядка, а скорее на каких-то рубежах, где система закона неопределённа или невостребована, а способности к самому умелому выживанию проявляют люди сильные, ловкие, хитрые и без угрызений совести. Их личные качества тогда оказываются очень ценными, особенно если они сумеют сплотиться для совместной деятельности, часто наполовину скрываемой ещё и для уничтожения конкурентов. Способ этот напоминает также экспансивную динамику естественной эволюции с той отличительной особенностью, что для неформальной группы управляющих средой обитания является не сама природа с её естественными богатствами, но пространства цивилизации, бессмысленно уничтожаемой, поскольку это разбазаривание не вызвано ни личной жаждой обогащения, ни мотивами, которые можно было бы отождествить с каким-нибудь социальным дарвинизмом. Растратческое отношение к благам проистекает из условий функционирования неформальной группы, которая должна проводить определённые созидательные работы и все операции и приемы, сопутствующие этим работам, но незаконные старательно скрывать. Поскольку в этой ситуации действующее законодательство становится ещё одним препятствием, то меньшим злом — и то не по выбору, а по практически возникающей необходимости — оказываются действия группы, приносящие ущерб, поскольку перед группой может быть закрыт путь незатратных и наиболее простых действий. Масштаб восприятия у таких практиков подвергается в ходе предпринятых работ характерной деформации. Из него исчезают как экономические критерии, так и этические, и в расчет принимается прежде всего сиюминутный успех, а не его оценка, её-то было бы неплохо упрятать подальше. В результате этого — даже косвенно — хаос, произведенный действием штурмовщины, обретает самоценность, поскольку становится дополнительным средством камуфляжных работ — в их типичной незаконности.

Wielu dysponentów majątku społecznego, pracujących w podobny do opisanego sposób, ma subiektywne poczucie niedocenienia albo nawet krzywdy, gdyż trwale zajmowanie pozycji wiele ryzykującego gracza na długi dystans może dostarczać satysfakcji tylko wyjątkowym jednostkom. <…> Zawężony kult pragmatycznej, tylko wykonawczej sprawności pociąga za sobą koszta ekonomiczne tak wielkie, że pod ich kumulatywnym brzemieniem gospodarka zaczyna trzeszczeć. Działalność taka nie tworzy żadnych wzorów godnych naśladowania, bo wszak toczy się w zespołach luźnych, selekcjonowanych przypadkowo, sklejających się i rozpadających pod wpływem chwilowych koniunktur politycznych i personalnych. Moralnym oparciem takiej taktyki jest rozpowszechniane w podobnych środowiskach mniemanie, że w sposób legalny nic dobrego dla kraju zrobić się nie da, przy czym dla uzyskania pożądanych efektów dobry może być każdy chwyt i każdy krok, poczynając od fałszywego informowania zwierzchników. <…> Tryb gospodarowania właściwy praktyce grup nieformalnych przypomina po części model żywiołowej ekspansji zaczątków kapitalizmu, z jego nieposkromionymi tendencjami do likwidowania feudalnej struktury, w jakiej powstawał, i to nie w kraju o mocnej władzy i tradycji praworządności, lecz raczej na jakichś rubieżach, gdzie system prawa jest nie określany lub nie egzekwowany, a umiejętność najsprawniejszego przetrwania wykazują ludzie mocni, zręczni, chytrzy i wyzbyci skrupułów. Ich osobowe cechy okazują się wtedy wartościami, zwłaszcza gdy potrafią skupić się dla wspólnego postępowania, nieraz na poły tajnie, także aby likwidować konkurentów. Tryb ten przypomina też dynamikę ekspansywną naturalnej ewolucji, z tą odmienną osobliwością, że dla nieformalnej grupy zarządców środowiskiem życiowym jest nie sarnia przyroda z jej naturalnymi dobrami, lecz cywilizacyjny krajobraz, nierozmyślnie dewastowany, ponieważ marnotrawstwo nie jest spowodowane ani osobistą chęcią zysku, ani motywami, które dałoby się utożsamiać z jakowymś socjalnym darwinizmem. Stosunek trwonicielski do dóbr wynika z warunków działania grupy nieformalnej, która musi zarazem określone prace twórcze realizować i wszystkie zabiegi oraz zachody asystujące tym pracom, a nielegalne, starannie ukrywać. Ponieważ w sytuacji takiej istniejące prawo staje się jeszcze jedną przeszkodą do wyminięcia, mniejszym złem, i to nie z wyboru, lecz z praktycznie powstającej konieczności, okazują się poczynania grupy marnotrawcze, albowiem niekoniecznie tor działań najtańszych i najprostszych stoi przed nią otworem. Pole widzenia takich praktyków ulega w toku podjętych robót charakterystycznemu zawężeniu. Znikają z niego kryteria tak ekonomiczne, jak etyczne, i liczy się przede wszystkim doraźny sukces, a nie jego cena, byle dała się skutecznie ukryć. Wskutek tego, pośrednio nawet, chaos działaniem szturmowym wywołany zyskuje sobie samoistną wartość, gdyż staje się dodatkową formą kamuflażu prac — w ich typowej nielegalności.

Подвижной моделью государства с развитой промышленностью, располагающей богатыми тактическими возможностями обмена с окружающим миром, является естественный биоценоз в природе, поскольку состояние его равновесия проистекает из взаимодействия огромного количества простых механизмов гомеостаза, каковыми являются отдельные виды и биотопы. Государство же, которое свои производственные мощности распределяет по приведённой схеме, напоминает скорее искусственный биоценоз, вроде выращивания какой-нибудь монокультуры, а как известно, гомеостаз подобных систем очень трудно поддерживать, поскольку они легко поддаются различным разрушительным воздействиям.

Dynamicznym modelem, państwa wszechstronnie uprzemysłowionego, które dysponuje bogatym repertuarem taktyk wymiany z resztą świata, jest naturalna” biocenoza w przyrodzie, ponieważ jej stan równowagi wynika ze współdziałania olbrzymiej ilości prostych mechanizmów homeostatycznych, jakimi są poszczególne gatunki i biotopy. Natomiast państwo, które swoje moce wytwórcze rozdziela podług nazwanego schematu, przypomina raczej sztuczną biocenozę, w rodzaju hodowli czy uprawnego areału jakiejś monokultury, a jak wiadomo, homeostaza podobnych układów jest bardzo trudna do podtrzymywania, gdyż podlegają łatwo najrozmaitszym niszczącym zakłóceniom.

Нежеланием или незнанием способов радикального изменения к лучшему можно объяснить попытки переложить все бремя растущей нехватки и трудностей на плечи населения, что, разумеется, не следует из чьей-то злой воли, а просто выглядит самым простым решением. Однако население, в свою очередь систематически обрекаемое на аскетизм, начинает это навязанное себе состояние ложно интерпретировать как проявление злой воли или просто-напросто злобы, и таким образом ширится пропасть между правящими и управляемыми, причем обе стороны симметрично плохо информированы о реальном положении вещей.

Niechęć lub niewiedza o sposobach radykalnej zmiany na lepsze może motywować próby przerzucenia całego ciężaru kłopotów i braków narastających na barki ludności, co nie wynika oczywiście z jakowejś złej woli, lecz wydaje się po prostu rozwiązaniem najprostszym. Z kolei jednak ludność nakłaniana do systematycznej ascezy poczyna ów stan sobie narzucony fałszywie interpretować jako wyraz złej woli czy wręcz złośliwości właśnie, i przez to poszerza się rozziew pomiędzy rządzącymi a rządzonymi, przy czym obie strony są symetrycznie źle informowane o właściwych stanach rzeczy.

Перевод

О. Салнит, 2007

О статье

Я когда-то написал [этот] текст, <…> его немедленно сняла варшавская цензура. Но если что-то шло под цензорские ножницы, то я не придавал этому излишнего значения <…>. Если я веду дела по всему миру, что ж плакать по клочку земли. Другое дело, что мне всегда больше всего хотелось печататься в своей стране, о чём лучше всего свидетельствует построение такой большой прикрывающей махины, как «Воспитание Цифруши», лишь затем, чтобы продать текст на Родине.

— «Беседы со Станиславом Лемом» (гл. «Книга жалоб и предложений», 1982)