Мегабитовая бомба

«Мегабитовая бомба» (польск. Bomba megabitowa) — авторский сборник Станислава Лема 1999 года из 32 философско-футурологических эссе, опубликованных в польском издании журнала «PC Magazine» за три предыдущих года. Вышел в . Является непосредственным продолжением сборника «Тайна китайской комнаты» 1996 года, вместе с которым в 2003 году издан под заголовком «Молох».

Цитаты

	Водоворот <…> человеческих идей действительно очень велик, но имеет границу, так как всё-таки не является бесконечным. Его комбинаторная мощность, как мне кажется, должна подчиняться какой-то ещё не известной нам конечной, при этом вполне вычислимой, закономерности. Поэтому мысли, а также идеи, выскакивающие из варева человеческого разума наподобие горошин в кипящем гороховом супе, иногда друг с другом сталкиваются, как будто бы инцидент их встречи был предопределён законами. <…> В конечном счёте, похоже на то, что мы всё-таки ограничены в разбеге мыслей, подобно лошади, бегающей по кругу на привязи. На ум приходит сравнение с водоворотом, из которого мы никогда не сможем выбраться. Это, возможно, не приговор, а предположение, ставящее крест на надежде выйти за пределы человеческой ментальности, чтобы таким образом действительно постичь суть всего сущего. Мне кажется, что именно такое вступительное слово подходит собранию работ, названному для читателей «Мегабитовой бомбой». Во всяком случае, в продолжающемся развитии наших гипотез выразительно видно неустанное, осознанное желание вырваться за границы, в том числе умственные, данного нам человечества. — ранее кратко в письме Рафаилу Нудельману 19 апреля 1974 про параллелизм фантастических мотивов
	Młyn <…> ludzkich konceptów jest wprawdzie bardzo wielki, lecz ma granice, albowiem nie jest przestworem nieskończonym. Jego kombinatoryczna sprawność, jakkolwiek potężna, zdaje mi się podlegać jakiejś jeszcze nie znanej nam finitystycznej, lecz niepozawyliczalnej ergodyce. Dlatego myśli, czy też pomysły, podskakujące w kipieli ludzkiego umysłu, niby ziarnka grochu we wrzącej grochówce, niekiedy się ze sobą zderzają, tak jak gdyby ich incydentalne spotkania były zdeterminowane przedustawnie. <…> W ostatecznym rachunku wygląda na to, że jesteśmy jednak ograniczeni w rozbiegu myślowym, niczym koń biegający wkoło na lonży. Na myśl przychodzi porównanie do kołowrotu, którego nie możemy nigdy raczej opuścić. Jest to, może nie wyrok, lecz domniemanie, kładące kres nadziei wyjścia z obrębu człowieczej mentalności, ażeby w ten sposób naprawdę rozpoznać istotę ostateczną wszechrzeczy. Zdaje mi się, że właśnie takie słowo wstępne przystoi zbiorowi prac nazwanych tutaj, na użytek czytelników, Bombą megabitową. W każdym razie, widać wyraźnie w przedłużającym się ruchu naszych hipotez bezustanną, wysiloną chęć wyrwania się poza granice, także umysłowe, danego nam człowieczeństwa.
	— «Вступление», 1999

	XXI век будет иным, чем его многочисленные предвидения, украшенные жемчужинами удивительных идей. Возможно, он будет более жестоким по сравнению с нашим кровавым столетием. То, что изначально глобально, плохо подлежит предсказаниям (как распад СССР, триумф биотехнологии или объединение в сеть всей связи мира). Может быть, мир действительно не имеет края, но мы сами пропасть, а поэтому край создадим. — конец сборника
	Wiek XXI będzie inny niż jego liczne teraz przewidywania, wysadzane klejnotami dziwacznych pomysłów. Będzie może i okrutniejszy od naszego krwawego stulecia. To, co globalnie naczelne, źle podlega predykcjom. (Jak rozpad ZSRR, triumfy biotechniki czy usieciowienie łącznościowe świata). Może świat naprawdę nie ma krawędzi, lecz my sami urwiska, a więc i krawędzie, utworzymy.
	— «Мегабитовая бомба», 1999

1996

	В соцреалистическом рассказе «Топольный и Чвартек», вышедшем в сборнике «Сезам», полном и других столь же скверных новелл, <…> говорится о сверхтяжёлых элементах трансурановой группы, а также о методе, с помощью которого через нуклиды, более тяжёлые, нежели уран и торий, но распадающиеся с огромной скоростью, то есть неустойчивые, можно «перескочить» к таким элементам, которые, будучи синтезированными, оказываются устойчивыми, поскольку их ядра не подвергаются самопроизвольному распаду: <…> рассказ убогий, но о таких элементах, как о цели ядерного синтеза, теперь уже говорят физики.
	W socrealistycznym opowiadaniu Topolny i Czwartek, które znalazło miejsce w tomiku Sezam, pełnym innych tak marnych nowelek, <…> mówi się o pierwiastkach superciężkich grupy pozauranowej, a także o metodzie, jaką by można „przeskoczyć” poprzez nukleidy cięższe od uranu i toru, ale rozpadające się z ogromną szybkością, czyli nietrwałe, do pierwiastków, które, syntetyzowane, ujawniają trwałość istnienia, jako że ich jądra nie podlegają samorzutnemu rozpadowi: <…> opowiadanie jest nędzne, ale o takich pierwiastkach, jako o celu syntez nuklearnych, obecnie fizycy już mówią..
	— «Заклятие превидизма» (Pod klątwą prewidyzmu), 1996

	Вместе с падением Советского Союза эта мотивация исчезла, и сейчас средства, предназначенные для Artificial Intelligence, опять оказались очень скромными, потому что НИКТО из великих мира сего не желает себе слишком Мудрого Разума, особенно политики, которые всегда явно или тайно будут опасаться, что у них, например, в демократических государствах, такой разум «уведёт» электорат, а в недемократических может или диктатуры размножать благодаря своей находчивости, или сокрушать религиозные фундаментализмы: такой разум ведь может оказаться законченным атеистом и настолько коварным, что захочет занять (а точнее — перенять) позиции Господа Бога. <…> Движение [технологии], по существу, не зависит ни от наших намерений и надежд, ни от наших усилий. Это движение свойственно самой природе мира, а то, что из дозревающих плодов Древа Технологий мы охотнее всего и усерднее всего выжимаем яды для самих себя и для других людей, это уже не является «виной» мира.
	Wraz z upadkiem Sowietów motywacja ta zgasła i obecnie środki, przeznaczane na Artificial Intelligence, znów okazały się bardzo skromne: ponieważ tak naprawdę NIKT z możnych tego świata Rozumu sobie nie życzy Zbyt Mądrego, a zwłaszcza już politycy, którzy będą się zawsze potajemnie lub i jawnie obawiać, że im taki Rozum „uwiedzie” elektoraty w demokratycznie rządzonych państwach, zaś w niedemokratycznych może bądź to dyktatury rozsadzać dzięki przemyślności swojej, bądź też rozkruszać fundamentalizmy religijne: taki rozum może przecież okazać się okropnym ateuszem, i to do tyła perfidnym, że zechce pozycję Pana Boga zająć (a raczej przejąć). <…> Jej ruch nie zależy w istocie od naszych intencji i nadziei ani od naszych wysiłków. Ten ruch jest zakorzeniony w samej naturze świata, to zaś, że z dojrzewających owoców Technologicznego Drzewa najchętniej i najbardziej skwapliwie wyciskamy jady dla samych siebie i dla innych ludzi, nie jest już „wina” świata.
	— «Игры в Интернете» (Gry w internecie)

	… ООН — это пугало для воробьев, если посмотреть на результаты деятельности…
	… ONZ to straszak na wróble, gdy spojrzeć na efekty działalności…
	— «Риск Интернета» (Ryzyko internetu)

1997

	… Анджей Стофф удачно заметил, что «достаточно доброжелательного Большого Брата» (возможно, электронного <…>) я ввёл в «Возвращении со звёзд», как «невидимого электрократа», который в романе кажется вообще «лично» не присутствующим, даже в рассуждениях героев нигде не назван, однако его существование логически вытекает из того, что определённые учреждения (например, так называемый «Адапт») могут неустанно наблюдать и контролировать (но без вмешательства) самые незначительные шевеления или движения личности (героя, но, возможно, не только его). Всё, описанное в романе, может происходить случайно, всё может быть «без вмешательства судьбы», но имеются там места, в которых сия неизвестная, неизвестно кому принадлежащая «всезнайка» (а может, и всевласть?) начинает, но достаточно деликатно, проявляться… (Что возникает как единый выразительный домысел героя в самом начале повествования, когда, вернувшись «со звёзд» на Землю, без обещанного ему пребывания в лунном «Адапте», он может действительно сразу очутиться на Земле, но это стоит ему блуждания в дебрях технологически полностью непонятной цивилизации, прежде чем он окажется в отеле, при этом какие-то «власти» о его блужданиях почему-то отлично знают…) Так вот забавно то, что этот «невидимый всеконтроль», осуществляемый через, скажем так, «электрократию» (а затем «Машину для очень мягкого с виду правления»), я выдумал, хотя и совсем не выдумывал его: это означает, что мне даже в голову не пришла мысль о возможности интерпретации сюжетных происшествий, показанной А. Стоффом. «Как-то само так написалось»…
	… Andrzej Stoff, zauważył trafnie, że „dość dobrotliwego Wielkiego Brata” (być może elektronicznego <…>) sporządziłem w Powrocie z gwiazd, jako „elektrokratę niewidzialnego”, który .osobiście” zdaje się w ogóle w powieści nieobecny, nawet domysłami bohaterów nigdzie nie nazwany, a jednak jego istnienie zdaje się logicznie wynikać stąd, że określone instytucje (np. tak zwany .Adapt”) potrafią nieustannie śledzić i kontrolować — ale jakby nieingerencyjnie — najdrobniejsze ruchy czy posunięcia jednostki (bohatera, ale być może nie tylko jego). Wszystko opisane w powieści może wynikać z przypadku, wszystko może być „losem biegnącym bezinterwencyjnie”, lecz są tam miejsca, w których owa niewiadoma, nie wiadomo do kogo przynależna „wszechwiedza” (a może i wszechwładza?), zdaje się — lecz dosyć delikatnie — przejawiać… (Co zresztą zachodzi już jako jedyny wyrazistszy domysł bohatera na samym początku narracji, kiedy powróciwszy „z gwiazd” na Ziemię, bez sugerowanego mu pobytu w księżycowym „Adapcie”, może wprawdzie od razu wylądować na Ziemi, lecz kosztuje go to błądzenie w meandrach technologicznie całkowicie niezrozumiałej dlań nowej cywilizacji, nim wyląduje w hotelu — a jakieś „władze” o jego błądzeniach doskonale jakoś wiedzą…). Otóż zabawne jest to, że ową „niewidzialną wszechkontrolę” urzeczywistnianą przez — powiedzmy to tutaj tak — „elektrokrację” (a zatem „Maszynę do bardzo łagodnego z pozoru rządzenia”) wymyśliłem, aczkolwiek bynajmniej nie wymyślałem jej: znaczy to, że nawet mi do głowy nie przyszła możliwość, pokazanego przez A. Stoffa, wyinterpretowania powieściowych zajść. „Jakoś samo się tak napisało”…
	— «Информационное перепутье» (Rozstaje informatyczne)

	… сегодня в мире наблюдается увеличение количества чисто технологических достижений, которые сильно скоррелированы с прогрессом увядания свободного творческого воображения. <…> В «Independence Day» во имя кинематографической кассы растоптано и разрушено колоссальное количество законов природы. Большинство событий в этом фильме противоречит очевидному. Например, <…> не может быть речи о какой-либо совместимости компьютеров с другой планеты из далёкого созвездия с земными компьютерами. Уж скорее можно признать правдоподобными разговоры с коровой или жирафом без посредничества каких-либо компьютеров. — вариант распространённых мыслей
	… obserwujemy dzisiaj na świecie jednoczesny wzrost sprawności czysto technologicznych, silnie skorelowany z postępami uwiądu wyobraźni twórczo-swobodnej. <…> W Independence Day zostaje podeptana i stratowana dla dobra kasy filmowców kolosalna ilość praw natury. Większość zajść w tym filmie sprzeciwia się wielu oczywistościom. Na przykład <…> o żadnej „kompatybilności” komputerów z innej planety, pozaziemskiego gwiazdozbioru, z komputerami ziemskimi przejściowo nowej generacji nie może być mowy. Już prędzej mogę uznać za prawdopodobne rozmowy z krową lub żyrafą bez pośrednictwa jakichś komputerów.
	— «Искусственное рабство» (Artificial Servility)

	… развитие информатики прежде всего приводит в движение её коммерциализацию, то есть развитие того, что может принести непосредственную прибыль, а не познавательную. <…> Я не ярый аскет и не противник фантоматизированных видеомахий, но только будущее — в виде хорошо сфальсифицированной программистами обслуживаемой и заказываемой «псевдожизни», переживаемой в роли Завоевателя, Казановы, Калигулы и т. д. — я считаю вполне возможной деградацией и отказом от другого, высокого полёта. Ни моделирование возникновения галактик, ни имитация циклонов или проектирование супероружия вовсе не кажутся теми высокими целями, к которым должно стремиться третье тысячелетие. Потенциальная сила, которую таит в себе информация, названная «метаинформацией», — это оторванная от итерационных, поступательных и линейных процессов самоорганизация, которая уже не настолько зависит от своего носителя, как жизнь в природе или как компьютерные модели, созданные программистами. Жизнь сама создавала свои программы, и к этой суверенной, комплексной виртуализации наши потомки должны прийти таким образом, что их «метаинформационные махины», «КОМПЬЮТЕРОВЕЙНИКИ», окажутся только зародышами, колыбелью, только «началом, направленным в бесчисленные, возможно, усилия самопроростков», — это только покажет, что биоэволюция была одной из частных, отдельных дорог, что могут возникать другие формы жизни, не основанные ни на углероде, ни на белке, ни на том или ином металле, — но здесь я уже стою над пропастью воображения, поскольку для тех явлений, что могут возникнуть, мне сейчас не хватает названий. «Метаинформационность» означает отказ от программ, устанавливаемых нашими программистами, в пользу программ-ИНИЦИАТОРОВ, программ, которые будут только СТАРТЕРАМИ развития, ограниченными в какой-то мере определёнными условиями, но не обязательно жестко нацеленными на ожидаемый результат «освобождённого развития» информации, «высвобождённой» из неволи её конкретных носителей. При этом, возможно, будет множество преждевременных ходов и выходов, и таких «переходов», которые ничего нового не создадут, но вместе с тем во всём этом множестве скрывается шанс получения ответов на некоммерческие вопросы <…>. С такого высокого уровня свободной эволюции мы увидим то, к чему ни одна необходимость не приведёт. Это только шанс, гарантом которого должен стать наш разум.
	… przede wszystkim rozwój informatyki napędza jej rynkową komercjalizację: to, jakie przynieść może doraźne zyski, a wcale nie jej zyski poznawcze. <…> Nie jestem zagorzałym ascetą, przeciwnikiem ufantomatyzowanych wideomachii, a tylko przyszłość jako świetnie sfałszowane przez programistów, obstalowywane i zamawiane „niby-życie” w rolach Zdobywcy, Casanovy, Kaliguli itd. uważam za zupełnie możliwą degradację rezygnację z możliwości innego, wysokiego lotu. Ani symulacja powstawania galaktyk, ani imitacja cyklonów czy projektowanych superbroni wcale nie wydają się tymi szczytnymi celami, do jakich zmierzać powinno trzecie tysiąclecie. Potencjalne moce, jakie tai w sobie informacja, nazwana „metainformacją”, to oderwana od iteracyjnej, od krokowej i liniowej samoorganizacja, która nie jest już tak zależna od swojego nośnika, jak życie w przyrodzie albo jak symulacja w komputerach, zadana przez programistów. Życie sporządzało sobie samo swoje programy, i tej suwerennej, tej kompleksowej wirtualizacji powinni nasi potomkowie dopiąć w ten sposób, że ich „metainformacyjne machiny”, „KOMPUTEROWISKA”, okażą się tylko zarodnikami, kolebkami, tylko „poczęciem, skierowanym w nieprzeliczalne może zabiegi samozrostów” — to pokaże dopiero, że bioewolucja była jedną z partykularnych, poszczególnych dróg, że są, że mogą powstawać inne, nie stojące ani na węglu, ani na białku, ani na tym czy owym metalu, lecz tutaj już staję nad obrywem imaginacji, bo na to, co powstać może, braknie mi dzisiaj nazw. „Metainformacyjność” oznacza porzucenie programów, ustanawianych przez naszych programistów na rzecz programów — ROZRUSZNIKÓW; programów, które będą tylko STARTERAMI rozwoju, zapewne łożyskowanymi jedynie w jakimś stopniu warunkami brzegowymi, ale wcale niekoniecznie wycelowanymi w to, czego będzie się od „wyzwolonego rozwoju” informacji, „wyswobodzonej” z niewoli konkretnych jej nośników, oczekiwać. Będzie przy tym zapewne mnóstwo poronnych biegów i wybiegów, i takich „rozbiegów”, które niczego nowego nie stworzą, ale zarazem w tych mnogościach czają się szansę wyzwolonych spod komendy komercjalizacyjnej diagnozy <…>. Z takiego wyżynnego poziomu wyzwolonych ewolucji ujrzymy to, do czego żaden mus nie prowadzi. To jest tylko szansa, której gwarantem winien stać się nasz rozum.
	— «Метаинформационная теория эволюции» (Metainformacyjna teoria ewolucji)

1998

	… так как при создании Сети в её основу был положен принцип децентрализации, обеспечивающий устойчивость к информационным ударам (речь идёт не о защите от порнографии, а от шпионских и военных вторжений). Вследствие чего сейчас мы находимся в положении ученика мага-чернокнижника, вызвавшего силы, которыми не в состоянии овладеть.
	… ponieważ założeniem leżącym u podstaw utworzenia sieci była ich bezośrodkowość, która zapewnia niewrażliwość na informatyczne ciosy, przy czym nie chodziło oczywiście o ratowanie się przed jakąś pornografią, lecz przed wtargnięciami szpiegowskimi i militarnymi. Tym samym znajdujemy się w sytuacji ucznia czarnoksiężnika, który rozpętał moce, jakich nie jest w stanie powściągnąć.
	— «Digitalitis»

Если говорить коротко, то [как ценность] связь сейчас — это практически всё, а вот разум — почти ничто. — парафраз мыслей из «Digitalitis»

	… если ад существует, то он наверняка компьютеризован.
	… jeżeli piekło istnieje, na pewno jest skomputeryzowane.
	— «Дорога без возврата» (Droga bez odwrotu)

	… осуществить эффективную и фактическую цензуру всей мировой сети — то же самое, что сеть уничтожить.
	… dokonać efektywnego i faktycznego ocenzurowania wszystkich światowych przebiegów sieciowych to akurat tyle samo, co sieć zniszczyć.
	— там же

	Будущее всегда выглядит иначе, нежели мы способны его себе вообразить… — вариант трюизма
	Ponieważ przyszłość wygląda zawsze inaczej, aniżeli potrafimy ją sobie wyobrazić…
	— «Беды от избытка» (Biedy z nadmiaru)

Перевод

В. И. Язневич, 1999, 2002

Отдельная статья

• Ономастическая киберомахия

О сборнике

	Последние эссеистические книжки Лема из многочисленного потомства «Суммы технологии», такие как «Тайна китайской комнаты» и «Мегабитовая бомба», значительно более осторожны в вопросе «превосходства над эволюцией» при помощи искусственных мозгов, но они не устраняют содержащихся в «Големе XIV» философских проблем, а переносят их в более далёкое будущее и в другую область технологических решений. — перевод: М. В. Безгодов, 2001
	Ostatnie książki eseistyczne Lema z mnogiego potomstwa Summy technologiae, jak Tajemnica chińskiego pokoju i Bomba megabitowa, są wprawdzie znacznie ostrożniejsze w kwestii „prześcigania ewolucji” przez sztuczne mózgi, ale nie likwidują zawartych w Golemie XIV filozoficznych zagadnień — przerzucają je tylko w odleglejszą przyszłość i odmienny obszar technologicznych spełnień.
	— Ежи Яжембский, «Из будущей истории разума», 1999

	Если Summa создавала что-то вроде парадигмы, пустой шаблон для заполнения с помощью новых открытий, то «Тайна китайской комнаты», «Мегабитовая бомба» или «Мгновение» являются наиболее актуальным охватом человеческого прогресса и, одновременно, — состояния культуры, которая вобрала в себя изобретения учёных и под их влиянием изменилась. При этом каждая следующая книга всё больше внимания уделяется именно этим культурным результаты технологического прогресса…
	O ile Summa tworzyła coś w rodzaju paradygmatu, pustej matrycy do wypełnienia przez nowe odkrycia, o tyle Tajemnica chińskiego pokoju, Bomba megabitowa czy Okamgnienie są jak najbardziej aktualnym sprawozdaniem z postępów ludzkiego konstruktorstwa i zarazem — ze stanu kultury, która wchłonęła wynalazki uczonych i pod ich wpływem się zmieniła. Przy tym każda następna książka wciąż więcej uwagi poświęca właśnie owym kulturowym rezultatom postępów technologicznych…
	— Ежи Яжембский, «Summa Technologiae и её потомство», 2000