Размышления и очерки (Лем)

«Размышления и очерки» (польск. Rozprawy i szkice) — сборник Станислава Лема из 20 эссе, опубликованный в 1975 году. В 2003 году вышло 2-е издание — «Мой взгляд на литературу. Размышления и очерки».

Цитаты

	На анализ языка мы смотрим сквозь языковые стёкла; следовало бы скорее смотреть на язык со стороны кода, всесторонне на него похожего, но не являющегося чисто человеческим открытием, каковым является речь. Существует именно такой код — наследственности, и, возможно, когда-нибудь он поможет нам в разрешении загадки. — перевод: В. И. Язневич, 2009
	Na preparaty językowe patrzymy bowiem przez językowe szkła; należałoby raczej patrzeć na język od strony kodu, wszechstronnie do niego podobnego, ale nie będącego żadnym czysto ludzkim wynalazkiem, jak mowa. Istnieje taki kod — dziedziczności właśnie, i może kiedyś dopomoże nam w rozwiązaniu zagadki.
	— «Признания антисемиота» (Wyznania antysemioty), 1972

Опасные союзы

Niebezpieczne związki, 1962; перевод: В. И. Борисов, 2009

Теория информации стала модной; я читаю о её приложениях к теории стихосложения, к анализу поэтики и скорее обеспокоен этим, чем удивлён. <…> Замена старой, традиционной литературоведческой номенклатуры, которая полными горстями черпала из геологии, из архитектуры, из биологии («пласты», «слои», «ткани», «скелеты» произведений), новыми заимствованиями, намного более претенциозными, поскольку они представляются не тем, чем являются, — метафорами, и вводят в заблуждение. Ведь каждый знает, что ни роман, ни стихотворение не принадлежат к отряду позвоночных или к набору геологических формаций, но натыкаясь на каждом шагу на «коды», «шумы», «негэнтропию», я готов поверить, что это не шутки, а введение объективных исследовательских инструментов в области, где до сих пор правила неравномерно освещённая троица — нормативизм, генетические направления и не дающий ухватить себя (по причине туманности) призыв к интуиции. <…> Пока мы развлекаемся написанием популярных статей и приводим читателя в надлежащее восхищение, объясняя ему, что «порядок», «организация», «упорядочивание» — это один полюс явлений, а «хаос», «беспорядок», «дезорганизация» — другой, и что точно так же, как «энтропия» является мерой системного беспорядка, так и «информация» представляет собой меру порядка, — пока, повторяю, мы ограничиваемся такими общими фразами, всё прекрасно. Это подобно объяснению теории относительности (общей) на примерах: «безгравитационное пространство» — ровная простыня, а простыня, на которую положили парочку грузов, образующих углубления, — не худшая аналоговая модель, наглядно дающая представление о том, что имеет в виду физик, когда говорит, что гравитационная масса искривляет пространство. Но о способах трансформации таким образом не узнаешь. Как физик не использует для своих исследований помятые простыни, так и теоретик-информационник не удовлетворяется общими выражениями типа «хаос» и «порядок». Я ничего не имею против, пока эти понятия используются популяризаторами, но использовать их в качестве фундамента для возведения здания кибернетизированного стиховедения, это даже не на песке строить, а в пустоте. Ибо слова, изъятые из физического контекста, становятся пустыми и ничего не означают.

Teoria informacji stała się modna; czytam o jej zastosowaniach do teorii wiersza, do analizy poetyk, niespokojny raczej aniżeli zdziwiony. <…> Zastąpienie starej, tradycyjnej nomenklatury literaturoznawczej, która całymi garściami czerpała z geologii, z architektury, z biologii („złoża”, „warstwy”, „tkanki”, „szkielety” utworów), zapożyczeniami nowymi, daleko bardziej pretensjonalnymi, gdyż udają, że nie są tym, czym są — metaforyką, i wprowadzają w błąd. Bo każdy wie, że ani powieść czy wiersz nie należą do rzędu kręgowców ani do zbioru formacji geologicznych, napotykając jednak co krok „kody”, „szumy”, „negentropie” gotów uwierzyć, że to nie żarty, ale wprowadzenie obiektywnych badawczych narzędzi w dziedzinę, w której rządziła dotąd trójca nierównomiernie oświecona — normatywizmu, kierunków genetycznych oraz nie dających się przygwoździć przez swą mgławicowość apeli do intuicji. <…> Dopóki zabawiamy się pisaniem popularyzujących artykułów i wprawiamy czytelnika w należyty podziw wyjaśniając mu, że „ład”, „organizacja”, „uporządkowanie” — to jeden biegun zjawisk, „chaos” zaś, „bezład”, „dezorganizacja” stanowią drugi, i że tak samo jak „entropia” jest miarą systemowego bezładu, tak „informacja” stanowi miarę ładu — dopóki, powiadam, poprzestajemy na takich ogólnikach, wszystko jest dobrze. Jest z tym trochę, jak z wyjaśnianiem teorii względności (ogólnej) na przykładach: „przestrzeń bezgrawitacyjna” — to prześcieradło gładkie, prześcieradło zaś, na którym położyliśmy parę ciężarów tak, że utworzyły się wokół nich zagłębienia, to nie najgorszy model analogowy, który uzmysławia, co to znaczy, jeśli fizyk powiada, że masa grawitująca zakrzywia przestrzeń. Ale sposobów transformacji inwariantów tak się nie wywiedzie. Jak fizyk nie używa dla swych badań pofałdowanych prześcieradeł, tak teoretyk–informacjonista nie zadowala się ogólnikowymi hasłami typu „chaos” i „porządek”. Nie mam zastrzeżeń, dopóki są te pojęcia kresem drogi popularyzatorskiej, ale uczynić z nich fundamenty gmachu ucybernetyzowanego wierszoznawstwa, to nawet nie na piasku budować, ale na próżni. Bo, wyjęte z fizykalnego kontekstu, słowa te stają się puste i nie znaczą nic.

… теория информации, показывающая, как далеко можно дойти в некоторых областях и как много нового понять, пользуясь лишь количественной мерой организации, отношений, исследованием структурального и формального аспектов явлений, — должна быть для гуманитариев некоторой директивой поведения в наиболее общем виде. Она должна действовать как раздражитель, как поощрение собственных, автономных действий, основанных на подобном методе, но ни в коем случае не как набор готовых инструментов. Ибо эти инструменты, как это ни парадоксально, одновременно слишком просты, чересчур остры и слишком сложны, — чтобы их можно было использовать непосредственно; они должны оплодотворить гуманитарную мысль, а не склонить её к механическому копированию, переносу, не говоря уж — об уступке снобизму, моде, когда работу пытаются «приправить» грозно звучащей терминологией.

… teoria informacji, ukazująca, jak daleko można w pewnych dziedzinach dojść i jak wiele nowego zrozumieć posługując się jedynie miarą ilościową organizacji, relacji, badaniem aspektu strukturalnego i formalnego zjawisk — winna stanowić dla humanistów niejako wytyczną postępowania w sensie najbardziej ogólnym. Powinna działać jako bodziec, jako zachęta do własnych, autonomicznych działań opartych na podobnej metodzie, lecz nigdy — jako zestaw gotowych narzędzi. Narzędzia te bowiem są, paradoksalnie, zarazem zbyt proste, nazbyt ostre i zbyt złożone — aby je można było użyć natychmiast; myśl humanistów powinny one zapłodnić, a nie skłonić ją do mechanicznego kopiowania, przenoszenia, że nie powiem już — ulegania snobizmowi, modzie, przez „dosmaczanie” prac groźnie brzmiącą terminologią.

Сумма технологии. Введение в дискуссию

Summa technologiae. Wprowadzenie do dyskusji, написано в конце декабря 1964 — начале 1965.

В качестве адепта кибернетики, я хотел бы рассказать о возникновении этой книги, которая стала результатом двух процессов: в своей первой фазе — метода «проб и ошибок», во второй — самоорганизации. Когда книга, в конце концов, перешагнула определённый порог, она начала проявлять «развивающие градиенты», приемлемые для меня. Следовательно, с самого начала произошла желаемая «двусторонняя связь», то есть <…> я развивал книгу, а она меня. В этом смысле у меня даже сложилось впечатление, что книга «мудрее меня», и если не мудрее меня того, каким я был, заканчивая её, то уж наверняка того, который в течение нескольких лет безуспешно пытался её написать. <…> Мне представляется, что центральной темой [моей книги] является лозунг, звучащий, может быть, даже забавно, а именно: «Догнать и перегнать Природу». Лозунг этот предполагает, что технология — универсальный инструмент; это может быть как биотехнология, так и социотехнология, и с её помощью можно реализовать, по крайней мере, то, что уже реализовала и продолжает реализовывать своими силами Природа. Это, несомненно, выражение максималистичного оптимизма (или же оптимистического максимализма), который стремится к тому, чтобы перспектива, в которой мы видим мир, подверглась принципиальному изменению и чтобы в связи с этим подверглись изменениям способы и масштабы нашего воздействия на него. Он стремится к тому, чтобы мы сказали себе: по крайней мере, в определённых пределах возможно сравнение творений человека с творениями Природы — в отношении исправности, безотказности, прочности, универсальности и так далее. Можно даже попробовать дифференцировать фазы такого соревнования; первая фаза наверняка была бы фазой урегулирования, то есть оптимизации существующего состояния, того, что уже дано (общество, наш мозг, наше тело), вторая же — фазой собственно творения (от усовершенствования существующих решений переходим к созданию новых). Я хотел бы лишь подчеркнуть (даже если это прозвучит как вызывающий парадокс), что считаю себя весьма скептической личностью, не склонной к безответственным мечтаниям.

Jako adept cybernetyki chciałbym powiedzieć o powstaniu tej książki, że była rezultatem dwóch procesów: w pierwszej fazie — metody „prób i błędów”, w drugiej — samoorganizacji. Kiedy bowiem przekroczyła wreszcie pewien próg, zaczęła wykazywać „rozwojowe gradienty”, które mi odpowiadały; zaszło więc pożądane od początku „sprzężenie dwukierunkowe”, to jest <…> kształtowałem książkę, a ona mnie. W tym sensie miewam nawet wrażenie, że jest ona „mądrzejsza ode mnie”, jeśli zaś nie mądrzejsza od tego, którym byłem, kończąc ją, to już na pewno od tego, który przez kilka lat daremnie próbował ją napisać. <…> Wydaje mi się, że centralną jej sprawą jest pewien slogan, brzmiący, przez skojarzenia, dosyć zabawnie nawet, a mianowicie hasło „doścignąć i prześcignąć Naturę”. Zakłada on, że technologia jest narzędziem uniwersalnym, że może się stać biotechnologią, jak i socjotechnologią, że można przy jej pomocy zrealizować co najmniej tyle, ile zrealizowała i realizuje siłami swymi Natura. Jest to niewątpliwie wyraz optymizmu maksymalistycznego (czy też maksymalizmu optymistycznego), który domaga się, aby perspektywa, w jakiej widzimy świat, uległa zasadniczej zmianie i aby w związku z tym ulegały zmianie sposób i zakres naszego nań oddziaływania. Domaga się on, abyśmy sobie powiedzieli, że — w granicy przynajmniej — możliwe jest zrównanie tworów człowieka z tworami Natury pod względem sprawności, niezawodności, trwałości, uniwersalności i tak dalej. Można by nawet spróbować różnicowania faz takiego współzawodnictwa; pierwsza byłaby zasadniczo fazą regulacji, to jest optymalizowania stanów tego, co już jest, co dane (społeczeństwo, nasz mózg, nasze ciało), druga zaś — fazą zwłaszcza kreacji (od usprawnienia rozwiązań danych przechodzimy do stwarzania nowych). Chciałbym podkreślić, chociaż to może zabrzmi jak wyzywający paradoks, że mam się za osobę dość sceptyczną, bynajmniej nie skłonną do nieodpowiedzialnych rojeń.

Человечество не представляется нам в образе многообещающего, благородного и разумного молодого человека, полностью порядочного, а напоминает скорее старого грешника, втайне любящего всяческие мерзости и имеющего полный рот клише. Тем не менее грешник этот, не совсем разбитый параличом, хочет лечиться, измениться, высказывает по крайней мере время от времени разумные мысли, особенно после большой потери крови…

Ludzkość nie przedstawia się nam jako obiecujący, prawy i roztropny młodzieniec, pełen uczciwości, lecz przypomina raczej starego grzesznika, lubującego się potajemnie we wszelakich paskudztwach, a gębę mającego pełną frazesów. Niemniej grzesznik ów, tu i tam tknięty niedowładem, chce się leczyć, zmienić, miewa przynajmniej od czasu do czasu rozsądne myśli, szczególnie po większych upustach krwi…

Моим читателям

Do moich czytelników — открытое письмо-эссе 1973 года, предпосланное этому сборнику. Перевод: В. И. Язневич, 2009

Не в том дело, чтобы защищать литературу от «конкуренции» других искусств или новых технологий, а в том, чтобы выковать такое понятийно-художественное оружие или такие интеллектуальные, этические и эстетические мерки, которые не рассыплются в прах на ближайшем повороте истории. Не спасания литературы требует эта ситуация, а сохранения универсализма человеческой мысли — мысли, для которой прекрасное писательство является лишь одной маленькой гранью. <…> литература наверняка не может ни спасти мир, ни его изменить, и этого она не сделает ни традиционно, ни новаторски созданная. Тем не менее она может быть снотворным или пробуждающим средством, может быть или наркотиком и подпиткой для несбыточных мечтаний и снов, наркозом, или непрекращающейся попыткой постижения сути человечества и предвосхищения его будущей судьбы. Я не говорю «средством предсказания», ничего подобного. В духовной жизни литература может быть самое большее чем-то таким, чем в физической сфере является тренировка, закалка, развитие упражнениями рефлексов и способностей, то есть умственной концентрацией, а значит, даже в самом худшем случае должно сохраниться то, что образно представлял Паскаль, когда говорил о мыслящем тростнике.

Nie o to chodzi, żeby ratować literaturę przed „konkurencją” innych sztuk czy nowych technik, lecz o to, żeby wykuwać taki rynsztunek pojęciowo–artystyczny, więc takie miary intelektualne, etyczne i estetyczne, które nie rozsypują się w proch na najbliższym zakręcie historii. Nie ratowania literatury wymaga więc sytuacja, lecz ocalenia uniwersalizmu myśli ludzkiej — myśli, której piękne pisarstwo jest tylko jedną drobną fasetką. <…> literatura na pewno nie może ani zbawić świata, ani go odmienić i nie uczyni tego czy tradycyjnie, czy nowatorsko pisana. Niemniej może ona być środkiem usypiającym lub budzącym, może być albo narkotykiem i odżywką mrzonek, snów, narkozą, albo nieustającym wysiłkiem ogarniania rzeczy ludzkich i antycypowania ich przyszłego losu. Nie powiadam: środkiem przepowiadania, nic podobnego. Literatura może być najwyżej w życiu duchowym czymś takim, czym w sferze cielesnej jest trening, zaprawa, potęgowanie ćwiczeniem refleksów i sprawności, więc koncentracją umysłową, wiec nawet w najgorszym to ma ocalić, co obrazuje Pascal, kiedy mówi o myślącej trzcinie.

Если «Мнимая величина» местами странная, местами трудная для понимания, местами неподдающаяся определению, серьёзно ли здесь о чём-то говорится, или здесь смеются и издеваются, то — одновременно могу отметить, что странным, трудно понимаемым, насмешливым и одновременно серьёзным является мир, в котором я живу и пишу, — я готов, однако, взять на себя вину за эту «трудность» моих текстов. Я не хотел бы быть ни «трудным», ни «элитарным» писателем, и если о чём-то думаю, то стараюсь выразить просто, как я только могу — к сожалению, это не всегда мне удаётся. <…> я считаю: обновлять литературу, помогать литературе, приспосабливать литературу к миру можно только извне, взрывая её застывшие формы, из её нутра, лишь из неё самой помощь прийти не может.

Jeśli Wielkość urojona jest miejscami dziwaczna, miejscami trudna do zrozumienia, miejscami niepodległa orzeczeniu, czy tu się serio cokolwiek głosi, czy może drwi i szydzi, to — mogąc wprawdzie zauważyć, że dziwaczny, trudno zrozumiały, szyderczy i poważny jednocześnie jest świat, w którym mieszkam i piszę — gotów jestem jednak wziąć winę za ową „trudność” tych moich tekstów na siebie. Nie chciałbym być ani „trudnym”, ani „elitarnym” pisarzem i cokolwiek myślę, staram się wyrazić tak prosto, jak tylko mogę — niestety, to mi się nie zawsze udaje. <…> sądzę, że literaturę odnawiać, literaturze pomagać, literaturę przysposabiać do świata można tylko z zewnątrz, rozsadzając jej zakrzepłe postaci, że z jej wnętrza, tylko z niej samej, ratunek przyjść nie może.

	… так как мир не хочет постоянно повторяться, то и литература не должна без борьбы отказываться от возможности идти с ним в ногу как захватывающая игра со скрытым замыслом, как шутка, начинённая, возможно, и драматической моралью, как смертельно серьёзная игра, но не из-за прихоти писателя, а в силу необходимости. — конец
	… gdyż skoro świat nie chce się w kółko powtarzać, literatura nie powinna bez walki zrezygnować z dotrzymania mu kroku, jako malownicza gra z ukrytym zamysłem, jako żart, zaprawiony może i dramatycznym morałem, jako zabawa, nie z apodyktyczności pisarza, lecz z konieczności śmiertelnie poważna.

О сверхчувственном познании

O poznaniu pozazmysłowym, 1974; перевод: К. В. Душенко, 1990

Задача создания сверхчувственной связи, мгновенно выхватывающей нужные данные из соответствующего мозга, настолько трудна, что мы не можем даже приблизительно наметить хотя бы один способ её реализации, между тем из наблюдений [парапсихологов] следует, что разные телепаты решают эту задачу по-разному. В одном случае связь осуществляется на языковом уровне, а в другом — на внеязыковом (например, на уровне символов, образов или же глубинных телесных ощущений); в одном случае телепат контактирует с сознанием человека, близкого ему, а в другом — с незнакомым человеком; в одном случае информация передаётся на малые расстояния, а в другом расстояние не имеет значения. Таким образом, здесь мы имеем не одну задачу, а множество. Ведь прочитать мысли человека, стоящего перед нами, — это всё равно что читать, держа в руках закрытую книгу, а если неизвестно, кто знает интересующие нас сведения, то это равносильно чтению книги, стоящей на полке в одной из миллиона земных библиотек. Как можно отождествлять такие задачи? Получается так, как если бы все люди вообще не умели летать, а некоторые люди не только бы умели, но, кроме того, каждый из них делал бы это по-своему: один словно птица, другой как ракета, третий как вертолёт, четвёртый как реактивный самолёт и т. п. Известно, что, чем труднее задание, тем меньше способов его решения. А по данным парапсихологии, то, что мы считаем невозможным, не только можно исполнить, но и многими разнообразными способами, причём каждый из них противоречит нашим знаниям иначе, чем все остальные! Это значило бы, что наши знания основаны не на одном заблуждении, а на огромном их комплексе, что их ошибочность тем самым является многосторонней, прямо-таки универсальной!

Zadanie bowiem sporządzenia pozazmysłowej łączności, w lot trafiającej właściwe dane właściwego mózgu, jest tak horrendalnie trudne, że nie potrafimy zaprojektować nawet w przybliżeniu chociażby jednego tylko sposobu jego realizacji, a tymczasem z obserwacyjnych danych ma wynikać, że różni telepaci różnie je realizują. Że raz łączność zachodzi na poziomie językowym, a raz na pozajęzykowym — np. symboli bezsłownych lub obrazów, albo znów głębokich czuć cielesnych (czyli proprioceptywnych), że raz się telepata kontaktuje z umysłem osoby bliskiej, a raz obcej sobie, że raz dochodzi do przesyłu na mały dystans, a raz znów mają być rozmiary odległości bez znaczenia dla przekazu. Tym samym szłoby nie o jedno zadanie, lecz o cały ich zbiór, boż mieć przed sobą kogoś dla odczytania jego myśli, to jakby już trzymać zamkniętą książkę, natomiast wiedzieć tylko, że ktoś na świecie zna poszukiwany fakt, to jakby wiedzieć zaledwie, że właściwa książka stoi w jednej z miliona ziemskich bibliotek. Jakże można utożsamiać tak różne zadania? Jest więc tak, jakby ogół ludzi w ogóle nie umiał latać, natomiast niektórzy ludzie nie tylko umieli latać, lecz ponadto jeszcze każdy z nich robił to na inną modłę: ten niczym ptak, tamten jak rakieta, ów jak helikopter, jeszcze inny jak odrzutowiec itp. A przecież zawsze jest tak, że im zadanie trudniejsze, tym mniej metod jego rozwiązania. Tymczasem podług danych parapsychologii to, co mamy za niemożliwe nie tylko można wykonać, ale jeszcze na wiele rozmaitych sposobów, przy czym każdy z nich zaprzecza naszej wiedzy inaczej niż wszystkie pozostałe! Znaczyłoby to, że nasza wiedza nie tkwi w jednym błędzie, lecz w ich ogromnym kompleksie, że jej błędność jest tym samym wielozakresowa, wręcz wszechstronna!

… если парапсихологические явления реальны, то для освоения этой реальности наука должна коренным образом перестроиться. Но всё, что происходит и будет происходить в этой области, всегда будет недостаточным побудительным импульсом для возведения на совершенно новом фундаменте всего здания науки. Практические и теоретические соображения указывают на то, что если эти феномены и будут включены в область науки, то лишь благодаря такому переустройству её, которое будет проистекать из достижений, не инспирированных самой парапсихологией и теми, кто её фронтально атакует. Наука, образно говоря, в своём неустанном восхождении достигнет наконец такой высоты, с которой природа сверхчувственных явлений выяснится как бы мимоходом, побочно, как открытие случайное, но не единственное и не главное, не то, ради которого развивается по восходящей линии процесс познания. Таковы по крайней мере мои убеждения в этом вопросе. Sed tamen potest esse totaliter aliter.

… jeśli zjawiska parapsychologiczne są realnością, to po to, ażeby taką realność sobie przyswoić, nauka będzie musiała pierwej przebudować się od podstaw. A ponieważ wszystko, co zachodzi i co będzie nadal zachodziło wewnątrz domeny owych zjawisk, okaże się zawsze bodźcem niedostatecznym, jako impulsem mającym spowodować taką totalna transformację całego gmachu nauki, względy zarazem praktyczne i teoretyczne przemawiają za tym, że jeśli do inkorporacji owych dziwów w obręb nauki dojdzie, to tylko dzięki takiemu przeistoczeniu się nauki, które wyniknie z postępów ani nie zainspirowanych przez samą parapsychologię, ani jej frontalnie nie atakujących. Nauka, mówiąc obrazowo, w swoich nieustępliwych wzrostach poznawczych dotrze wreszcie na taką wysokość, z której się natura pozazmysłowych realiów objawi niejako mimochodem, ubocznie, stanowiąc zysk okazjonalny, lecz nie wyłączny, nie ten, o który szło w całym postępowym ruchu. Takie są przynajmniej moje przeświadczenia w tej materii. Sed tamen potest esse totaliter aliter.

Рефлексии 1974

Refleksje 1974; перевод: В. И. Язневич, 2021 («Рефлексии о футурологии»)

Вот три недостатка в размышлениях о будущем: эффекты Диора, Титаника и Архимеда. <…> ЭФФЕКТ ДИОРА — это давление стадности, то есть моды. <…> статья, которая не сформирует вслед за собой кометный хвост из других, раздувающих эту тему, исчезнет незаметно, как камень в воде. Среда, в которой распространяются прогнозы, одновременно поляризована и мутна. Поляризована, поскольку усиливая пропускает только то, что совпадает с направлением одной из громких школ. Мутна, потому что загрязняется не меньше, чем атмосфера над заводами. Это заводы мысли перерабатывают дотации в сочинения, которые никто не успевает проанализировать. То, что немного громче других, становится ещё громче благодаря эффекту Диора, пока не достигнет монументальности на несколько недель. Должно же быть правдой, раз у всех на устах. Какому-нибудь Колумбу или Робинзону от пророчеств в нашу нонконформистскую эпоху нет ничего сложнее, чем добраться до нужного адресата. Потому что можно обратиться только к небольшой группе экспертов. <…> Эксперты держатся за других экспертов и питаются их мыслями. И пусть нас не обманывают их споры! Спорить эксперт готов только с тем, кто уже громко заявил о себе как об эксперте. <…> Эксперт, которого не почитают другие эксперты, не является настоящим экспертом. <…> Экспертов рождает потребность, а не квалификация; споря с другими экспертами, эксперт тем самым подтверждает их компетентность. Отличающимся идеям экономиста-одиночки или социолога эксперт не посвятит ни одной строчки. Экспертом — и это чаще всего приводит к фиаско — он продолжает быть всю оставшуюся жизнь, даже если не провозглашает ничего, кроме ошибок. Более того, благодаря пирамидальным ошибкам получает известность. ЭФФЕКТ ТИТАНИКА — это результат излишней самонадеянности. Слишком мощным, слишком огромным представлялся «Титаник», чтобы какой-то там айсберг мог ему что-нибудь сделать. <…> речь идёт <…> и о сужающем поле зрения давлении чрезвычайных обстоятельств. Капитан «Титаника» получил настолько ответственное задание — довести до порта крупнейший в мире корабль, что пропустил предупреждения об опасной ледяной обстановке.

Oto trzy skazy myślenia o przyszłości: efekt Diora, Titanika i Archimedesa. <…> EFEKT DIORA — to nacisk stadności, więc mody. <…> artykuł, który nie pociągnie za sobą kometowego ogona innych, rozdmuchujących, zniknie niepostrzeżenie jak kamień w wodzie. Ośrodek, w którym rozchodzą się prognozy, jest zarazem spolaryzowany i mętny. Spolaryzowany, przepuszcza bowiem ze wzmocnieniem to tylko, co zbieżne z kierunkiem którejś z głośnych szkół. Mętny, bo zanieczyszczony nie mniej niż atmosfera nad fabrykami. To fabryki myśli przerabiają dotacje na elaboraty, których nikt nie ma czasu zgłębiać. To, co trochę głośne, staje się dzięki efektowi Diora coraz głośniejsze, aż zyska kilkutygodniową monumentalność. — Wtedy musi być prawdą, skoro na wszystkich ustach. Nic trudniejszego w naszej nonkonformistycznej epoce, niż dostać się pod właściwy adres — jakiemuś Kolumbowi czy Robinsonowi przepowiadania. Łatwo się można zwrócić tylko do szczupłego grona ekspertów. <…> Eksperci sklejają się z innymi ekspertami i żywią się ich myśleniem. Niechaj nas nie zwiodą ich spory! Spierać się gotów ekspert tylko z tym, kto jako inny ekspert jest głośny. <…> Ekspert, nie szanowany przez innych, nie jest prawdziwym ekspertem. <…> Ekspertów rodzi potrzeba a nie umiejętność, spierając się z innymi ekspertami tym samym właśnie poświadcza ekspert ich kompetencję. Oddalaniu pomysłów samotnego ekonomisty lub socjologa nie poświęci ani jednego wiersza. Ekspertem — i to może decyduje o fiaskach — zostaje się na całe życie, także gdy nie ogłasza się niczego prócz chybień. Owszem, piramidalnymi błędami zyskuje się rozgłos. EFEKT TITANIKA to skutek zadufania. Zbyt potężny, zbyt wielki wydawał się „Titanik”, żeby jakaś tam góra lodowa mogła mu coś zrobić. <…> idzie <…> lecz o zawężający wzrok nacisk okoliczności doraźnych. Kapitan „Titanika” miał tak odpowiedzialne zadanie — doprowadzić do portu największy statek świata — że pominął lodowe ostrzeżenia.

ЭФФЕКТ АРХИМЕДА — это поиск опоры для мысли. Бессмысленно думать, что полная свобода, то есть отсутствие ограничений, даёт мысли полёт. Только кажется, что невесомость предоставляет космонавтам полную свободу движений <…> — она нарушает ориентацию и превращает человека в извивающегося младенца; так и мысль без опоры в привычных обстоятельствах не витает до бесконечности, а цепляется за что угодно. Наша эпоха отменяет все общепринятые основы <…>. Вот почему сегодня эффект Архимеда проявляется заразительным образом. Чем больше происходит таких событий, которые согласно вчерашнему мнению не могли произойти, тем отчаяннее мысли отступают в прошлое в поисках указаний. Вот почему сейчас в моде исторические параллели, вот почему сегодня так надоедливо напоминают, что мы произошли от обезьян, говорят о фатальности врождённых черт <…>. Возможно мы спасём себя, изучив поведение римлян на закате империи? А может лучше — изучив антропоидов? А может указатели есть в поведении крыс, леммингов, хищников? А может человек — это такое домашнее животное, которое само себя одомашнило? Поэтому ищите решение проблемы у коровы и овцы. Почему публика так охотно сегодня читает бестселлеры о своих обезьяньих чертах, ведь сто лет назад подобные откровения вызывали у неё антидарвиновский гнев? Потому что обезьяньи ограничения лучше, чем никакие. Четвёртую рефлексию, не объявленную вначале, можно назвать ЭФФЕКТОМ КАТОНА («Ceterum censeo Carthaginem delendam esse»). Это разрушение, с уверенностью поддерживающее собственную правоту. Сначала как отрицание <…>. Поскольку, однако, это преднамеренное отрицание обладает больше энтузиазмом, чем разумом, больше отвращением к миру, чем знаниями о нём, оно быстро становится причудой или вырождается. Эффект Катона породил коммуны хиппи <…>. Ни один рассвет не воссияет даже от миллионократного «нет», потому что в этом «нет» больше страха перед миром, чем способности его исправить. Разрушение цивилизационного порядка находит несравненно более явное выражение в терроризме, который из движения с политическим остриём <…> легко превращается в автономное соперничество в жестокости.

EFEKT ARCHIMEDESA to poszukiwanie oparcia dla myśli. Nonsensem jest mniemać, jakoby pełnia wolności, czyli brak ograniczeń, obdarzała myśl polotem. Gdyż jak nieważkość tylko zdaje się obdarzać kosmonautów pełnią swobody ruchów <…> — naprawdę bowiem poraża orientację i obraca człowieka w wijące się niemowlę — tak też myśl bez oparcia w swojskich wzorach nie szybuje w bezkres, lecz czepia się byle czego. Epoka nasza unieważnia wszystkie tradycyjne opoki <…>. Dlatego efekt Archimedesa przejawia się dziś w sposób kurczowy. Im więcej zachodzi takich rzeczy, które we wczorajszym jeszcze mniemaniu na pewno nie mogły zajść, tym rozpaczliwiej cofa się myśl w przeszłość, szukając w niej wskazań. Dlatego tak modne są historyczne paralele, dlatego tak namolnie przypomina się dziś, że jesteśmy rodem z małp, mówi się o fatalizmie cech wrodzonych <…>. Może uratujemy się, badając zachowanie Rzymian u schyłku cesarstwa? A może raczej — antropoidów? Może busola w zachowaniu szczurów, lemingów, drapieżców? A może człowiek to takie zwierzę domowe, co samo siebie zdomestykowało? A zatem w krowie i w baranie szukajcie jego rozwiązania. Czemu światła publiczność z takim zapałem czyta dziś bestsellery o swych małpich cechach, przecież sto lat temu analogiczne rewelacje wywoływały jej antydarwinowską wściekłość? Ponieważ małpie ograniczenia lepsze aniżeli żadne. Odruch czwarty, nie zapowiedziany, można nazwać EFEKTEM KATONA („Ceterum censeo Carthaginam delendam esse”). Jest to destrukcja, opatrzona godnością szlachetnej racji. Najpierw jako negacja <…>. Ponieważ jednak ta zacna w intencjach negacja ma w sobie więcej entuzjazmu niż rozumu, zbrzydzenia światem niż wiedzy o świecie, prędko dziwaczeje lub wyrodnieje. Efekt Katona zrodził hippisowskie komuny <…>. Żaden świt nie zajaśnieje od milionkrotnego choćby „nie”, bo więcej w nim strachu przed światem niż umiejętności jego naprawy. Destrukcja porządku cywilizacyjnego znajduje nieporównanie sroższy wyraz w terroryzmie, który z ruchu o politycznym ostrzu <…> zmienia się łatwo w autonomiczną licytację na okrucieństwo.

Отдельные статьи

• Голос автора в дискуссии над «Философией случая»
• Лолита, или Ставрогин и Беатриче
• О непоследовательности в литературе
• Послесловие к «Войне миров» Г. Дж. Уэллса
• Послесловие к «Необыкновенным рассказам» С. Грабиньского
• Послесловие к «Убику» Ф. Дика
• Предисловие к «Торпеде времени» А. Слонимского
• Сумма технологии. Послесловие к дискуссии
• Фантастическая теория литературы Цветана Тодорова