Размышления и очерки (Лем)

«Размышления и очерки» (польск. Rozprawy i szkice) — авторский сборник Станислава Лема эссе, опубликованный в 1975 году. В 2003 году вышло 2-е издание^[1] — «Мой взгляд на литературу. Размышления и очерки».

Цитаты

	Мне представляется, что центральной темой моей книги является лозунг, звучащий, может быть, даже забавно, а именно: «Догнать и перегнать Природу». Лозунг этот предполагает, что технология — универсальный инструмент; это может быть как биотехнология, так и социотехнология, и с её помощью можно реализовать, по крайней мере, то, что уже реализовала и продолжает реализовывать своими силами Природа. Это, несомненно, выражение максималистичного оптимизма (или же оптимистического максимализма), который стремится к тому, чтобы перспектива, в которой мы видим мир, подверглась принципиальному изменению и чтобы в связи с этим подверглись изменениям способы и масштабы нашего воздействия на него. Он стремится к тому, чтобы мы сказали себе: по крайней мере, в определённых пределах возможно сравнение творений человека с творениями Природы — в отношении исправности, безотказности, прочности, универсальности и так далее. Можно даже попробовать дифференцировать фазы такого соревнования; первая фаза наверняка была бы фазой урегулирования, то есть оптимизации существующего состояния, того, что уже дано (общество, наш мозг, наше тело), вторая же — фазой собственно творения (от усовершенствования существующих решений переходим к созданию новых). Я хотел бы лишь подчеркнуть (даже если это прозвучит как вызывающий парадокс), что считаю себя весьма скептической личностью, не склонной к безответственным мечтаниям.^[2]
	Wydaje mi się, że centralną jej sprawą jest pewien slogan, brzmiący, przez skojarzenia, dosyć zabawnie nawet, a mianowicie hasło „doścignąć i prześcignąć Naturę”. Zakłada on, że technologia jest narzędziem uniwersalnym, że może się stać biotechnologią, jak i socjotechnologią, że można przy jej pomocy zrealizować co najmniej tyle, ile zrealizowała i realizuje siłami swymi Natura. Jest to niewątpliwie wyraz optymizmu maksymalistycznego (czy też maksymalizmu optymistycznego), który domaga się, aby perspektywa, w jakiej widzimy świat, uległa zasadniczej zmianie i aby w związku z tym ulegały zmianie sposób i zakres naszego nań oddziaływania. Domaga się on, abyśmy sobie powiedzieli, że — w granicy przynajmniej — możliwe jest zrównanie tworów człowieka z tworami Natury pod względem sprawności, niezawodności, trwałości, uniwersalności i tak dalej. Można by nawet spróbować różnicowania faz takiego współzawodnictwa; pierwsza byłaby zasadniczo fazą regulacji, to jest optymalizowania stanów tego, co już jest, co dane (społeczeństwo, nasz mózg, nasze ciało), druga zaś — fazą zwłaszcza kreacji (od usprawnienia rozwiązań danych przechodzimy do stwarzania nowych). Chciałbym podkreślić, chociaż to może zabrzmi jak wyzywający paradoks, że mam się za osobę dość sceptyczną, bynajmniej nie skłonną do nieodpowiedzialnych rojeń.
	— «Сумма технологии. Введение в дискуссию», 1965

	На анализ языка мы смотрим сквозь языковые стёкла; следовало бы скорее смотреть на язык со стороны кода, всесторонне на него похожего, но не являющегося чисто человеческим открытием, каковым является речь. Существует именно такой код — наследственности, и, возможно, когда-нибудь он поможет нам в разрешении загадки. — перевод: В. И. Язневич, 2009
	Na preparaty językowe patrzymy bowiem przez językowe szkła; należałoby raczej patrzeć na język od strony kodu, wszechstronnie do niego podobnego, ale nie będącego żadnym czysto ludzkim wynalazkiem, jak mowa. Istnieje taki kod — dziedziczności właśnie, i może kiedyś dopomoże nam w rozwiązaniu zagadki.
	— «Признания антисемиота» (Wyznania antysemioty), 1972

Моим читателям

Do moich czytelników — открытое письмо-эссе 1973 года, предпосланное этому сборнику. Перевод: В. И. Язневич, 2009

Не в том дело, чтобы защищать литературу от «конкуренции» других искусств или новых технологий, а в том, чтобы выковать такое понятийно-художественное оружие или такие интеллектуальные, этические и эстетические мерки, которые не рассыплются в прах на ближайшем повороте истории. Не спасания литературы требует эта ситуация, а сохранения универсализма человеческой мысли — мысли, для которой прекрасное писательство является лишь одной маленькой гранью. <…> литература наверняка не может ни спасти мир, ни его изменить, и этого она не сделает ни традиционно, ни новаторски созданная. Тем не менее она может быть снотворным или пробуждающим средством, может быть или наркотиком и подпиткой для несбыточных мечтаний и снов, наркозом, или непрекращающейся попыткой постижения сути человечества и предвосхищения его будущей судьбы. Я не говорю «средством предсказания», ничего подобного. В духовной жизни литература может быть самое большее чем-то таким, чем в физической сфере является тренировка, закалка, развитие упражнениями рефлексов и способностей, то есть умственной концентрацией, а значит, даже в самом худшем случае должно сохраниться то, что образно представлял Паскаль, когда говорил о мыслящем тростнике.

Nie o to chodzi, żeby ratować literaturę przed „konkurencją” innych sztuk czy nowych technik, lecz o to, żeby wykuwać taki rynsztunek pojęciowo—artystyczny, więc takie miary intelektualne, etyczne i estetyczne, które nie rozsypują się w proch na najbliższym zakręcie historii. Nie ratowania literatury wymaga więc sytuacja, lecz ocalenia uniwersalizmu myśli ludzkiej — myśli, której piękne pisarstwo jest tylko jedną drobną fasetką. <…> literatura na pewno nie może ani zbawić świata, ani go odmienić i nie uczyni tego czy tradycyjnie, czy nowatorsko pisana. Niemniej może ona być środkiem usypiającym lub budzącym, może być albo narkotykiem i odżywką mrzonek, snów, narkozą, albo nieustającym wysiłkiem ogarniania rzeczy ludzkich i antycypowania ich przyszłego losu. Nie powiadam: środkiem przepowiadania, nic podobnego. Literatura może być najwyżej w życiu duchowym czymś takim, czym w sferze cielesnej jest trening, zaprawa, potęgowanie ćwiczeniem refleksów i sprawności, więc koncentracją umysłową, wiec nawet w najgorszym to ma ocalić, co obrazuje Pascal, kiedy mówi o myślącej trzcinie.

Если «Мнимая величина» местами странная, местами трудная для понимания, местами неподдающаяся определению, серьёзно ли здесь о чем-то говорится, или здесь смеются и издеваются, то — одновременно могу отметить, что странным, трудно понимаемым, насмешливым и одновременно серьёзным является мир, в котором я живу и пишу, — я готов, однако, взять на себя вину за эту «трудность» моих текстов. Я не хотел бы быть ни «трудным», ни «элитарным» писателем, и если о чём-то думаю, то стараюсь выразить просто, как я только могу — к сожалению, это не всегда мне удаётся. <…> я считаю: обновлять литературу, помогать литературе, приспосабливать литературу к миру можно только извне, взрывая её застывшие формы, из её нутра, лишь из нее самой помощь прийти не может.

Jeśli Wielkość urojona jest miejscami dziwaczna, miejscami trudna do zrozumienia, miejscami niepodległa orzeczeniu, czy tu się serio cokolwiek głosi, czy może drwi i szydzi, to — mogąc wprawdzie zauważyć, że dziwaczny, trudno zrozumiały, szyderczy i poważny jednocześnie jest świat, w którym mieszkam i piszę — gotów jestem jednak wziąć winę za ową „trudność” tych moich tekstów na siebie. Nie chciałbym być ani „trudnym”, ani „elitarnym” pisarzem i cokolwiek myślę, staram się wyrazić tak prosto, jak tylko mogę — niestety, to mi się nie zawsze udaje. <…> sądzę, że literaturę odnawiać, literaturze pomagać, literaturę przysposabiać do świata można tylko z zewnątrz, rozsadzając jej zakrzepłe postaci, że z jej wnętrza, tylko z niej samej, ratunek przyjść nie może.

… так как мир не хочет постоянно повторяться, то и литература не должна без борьбы отказываться от возможности идти с ним в ногу как захватывающая игра со скрытым замыслом, как шутка, начиненная, возможно, и драматической моралью, как смертельно серьёзная игра, но не из-за прихоти писателя, а в силу необходимости. — конец

… gdyż skoro świat nie chce się w kółko powtarzać, literatura nie powinna bez walki zrezygnować z dotrzymania mu kroku, jako malownicza gra z ukrytym zamysłem, jako żart, zaprawiony może i dramatycznym morałem, jako zabawa, nie z apodyktyczności pisarza, lecz z konieczności śmiertelnie poważna.

О сверхчувственном познании

O poznaniu pozazmysłowym, 1974; перевод: К. В. Душенко, 1990

Задача создания сверхчувственной связи, мгновенно выхватывающей нужные данные из соответствующего мозга, настолько трудна, что мы не можем даже приблизительно наметить хотя бы один способ её реализации, между тем из наблюдений [парапсихологов] следует, что разные телепаты решают эту задачу по-разному. В одном случае связь осуществляется на языковом уровне, а в другом — на внеязыковом (например, на уровне символов, образов или же глубинных телесных ощущений); в одном случае телепат контактирует с сознанием человека, близкого ему, а в другом — с незнакомым человеком; в одном случае информация передается на малые расстояния, а в другом расстояние не имеет значения. Таким образом, здесь мы имеем не одну задачу, а множество. Ведь прочитать мысли человека, стоящего перед нами, — это всё равно что читать, держа в руках закрытую книгу, а если неизвестно, кто знает интересующие нас сведения, то это равносильно чтению книги, стоящей на полке в одной из миллиона земных библиотек.
Как можно отождествлять такие задачи? Получается так, как если бы все люди вообще не умели летать, а некоторые люди не только бы умели, но, кроме того, каждый из них делал бы это по-своему: один словно птица, другой как ракета, третий как вертолёт, четвёртый как реактивный самолёт и т. п. Известно, что, чем труднее задание, тем меньше способов его решения. А по данным парапсихологии, то, что мы считаем невозможным, не только можно исполнить, но и многими разнообразными способами, причём каждый из них противоречит нашим знаниям иначе, чем все остальные! Это значило бы, что наши знания основаны не на одном заблуждении, а на огромном их комплексе, что их ошибочность тем самым является многосторонней, прямо-таки универсальной!

Zadanie bowiem sporządzenia pozazmysłowej łączności, w lot trafiającej właściwe dane właściwego mózgu, jest tak horrendalnie trudne, że nie potrafimy zaprojektować nawet w przybliżeniu chociażby jednego tylko sposobu jego realizacji, a tymczasem z obserwacyjnych danych ma wynikać, że różni telepaci różnie je realizują. Że raz łączność zachodzi na poziomie językowym, a raz na pozajęzykowym — np. symboli bezsłownych lub obrazów, albo znów głębokich czuć cielesnych (czyli proprioceptywnych), że raz się telepata kontaktuje z umysłem osoby bliskiej, a raz obcej sobie, że raz dochodzi do przesyłu na mały dystans, a raz znów mają być rozmiary odległości bez znaczenia dla przekazu. Tym samym szłoby nie o jedno zadanie, lecz o cały ich zbiór, boż mieć przed sobą kogoś dla odczytania jego myśli, to jakby już trzymać zamkniętą książkę, natomiast wiedzieć tylko, że ktoś na świecie zna poszukiwany fakt, to jakby wiedzieć zaledwie, że właściwa książka stoi w jednej z miliona ziemskich bibliotek. Jakże można utożsamiać tak różne zadania? Jest więc tak, jakby ogół ludzi w ogóle nie umiał latać, natomiast niektórzy ludzie nie tylko umieli latać, lecz ponadto jeszcze każdy z nich robił to na inną modłę: ten niczym ptak, tamten jak rakieta, ów jak helikopter, jeszcze inny jak odrzutowiec itp. A przecież zawsze jest tak, że im zadanie trudniejsze, tym mniej metod jego rozwiązania. Tymczasem podług danych parapsychologii to, co mamy za niemożliwe nie tylko można wykonać, ale jeszcze na wiele rozmaitych sposobów, przy czym każdy z nich zaprzecza naszej wiedzy inaczej niż wszystkie pozostałe! Znaczyłoby to, że nasza wiedza nie tkwi w jednym błędzie, lecz w ich ogromnym kompleksie, że jej błędność jest tym samym wielozakresowa, wręcz wszechstronna!

… если парапсихологические явления реальны, то для освоения этой реальности наука должна коренным образом перестроиться. Но всё, что происходит и будет происходить в этой области, всегда будет недостаточным побудительным импульсом для возведения на совершенно новом фундаменте всего здания науки. Практические и теоретические соображения указывают на то, что если эти феномены и будут включены в область науки, то лишь благодаря такому переустройству её, которое будет проистекать из достижений, не инспирированных самой парапсихологией и теми, кто её фронтально атакует. Наука, образно говоря, в своём неустанном восхождении достигнет наконец такой высоты, с которой природа сверхчувственных явлений выяснится как бы мимоходом, побочно, как открытие случайное, но не единственное и не главное, не то, ради которого развивается по восходящей линии процесс познания. Таковы по крайней мере мои убеждения в этом вопросе. Sed tamen potest esse totaliter aliter.

… jeśli zjawiska parapsychologiczne są realnością, to po to, ażeby taką realność sobie przyswoić, nauka będzie musiała pierwej przebudować się od podstaw. A ponieważ wszystko, co zachodzi i co będzie nadal zachodziło wewnątrz domeny owych zjawisk, okaże się zawsze bodźcem niedostatecznym, jako impulsem mającym spowodować taką totalna transformację całego gmachu nauki, względy zarazem praktyczne i teoretyczne przemawiają za tym, że jeśli do inkorporacji owych dziwów w obręb nauki dojdzie, to tylko dzięki takiemu przeistoczeniu się nauki, które wyniknie z postępów ani nie zainspirowanych przez samą parapsychologię, ani jej frontalnie nie atakujących. Nauka, mówiąc obrazowo, w swoich nieustępliwych wzrostach poznawczych dotrze wreszcie na taką wysokość, z której się natura pozazmysłowych realiów objawi niejako mimochodem, ubocznie, stanowiąc zysk okazjonalny, lecz nie wyłączny, nie ten, o który szło w całym postępowym ruchu. Takie są przynajmniej moje przeświadczenia w tej materii. Sed tamen potest esse totaliter aliter.

Отдельные статьи

Примечания

↑ Ежи Яжембский. Сцилла методологии и Харибда политики (2003) / перевод В. Язневича // Станислав Лем. Мой взгляд на литературу. — М.: АСТ, 2009. — С. 495.
↑ Глава пятая, 1 // Геннадий Прашкевич, Владимир Борисов. Станислав Лем. — М.: Молодая гвардия, 2015. — Жизнь замечательных людей.

[1] Ежи Яжембский. Сцилла методологии и Харибда политики (2003) / перевод В. Язневича // Станислав Лем. Мой взгляд на литературу. — М.: АСТ, 2009. — С. 495.

[2] Глава пятая, 1 // Геннадий Прашкевич, Владимир Борисов. Станислав Лем. — М.: Молодая гвардия, 2015. — Жизнь замечательных людей.

[1]

[2]