Археология киберпространства

«Археология киберпространства» (англ. Archeologia cyberspace) — эссе Станислава Лема февраля 1994 года, 23-е в цикле «Сильвические размышления». Вошло в авторский сборник «Сексуальные войны» 1996 года.

Цитаты

	Я считаю доказательства Лакана псевдонаучной болтовнёй, или так называемой чрезмерной усложнистикой (хотя очень модной)…
	Ponieważ mam wywody Lacana za raczej pseudouczone gadanie, czyli tak zwaną komplikatorykę zbędną (choć bardzo modną)…

… в Германии появились работы, которые дали мне возможность подумать над тем, что я, собственно говоря, делал неполные полвека. За мои работы меня включили в новый философский словарь, <…> проще всего будет сказать, будто [автор] видит во мне личность, проектирующую нечто, что должно называться философией будущего. И не столько облачённой в костюм сюжетной science fiction: скорее, <…> более science, чем fiction, составляет (Джон Кемени) область моделирования того, что в определённой, с трудом выделяющейся из моих сочинений, мере означает простор семантических десигнатов, который ещё не заполнен, т. е. пространство виртуально возможно для заполнения. Таким образом, не сказать ли просто, что я проектировал предсказания, которые отчасти уже успели сбыться? Однако немецкий автор (Б. Грефрат) утверждает, что это было бы недопустимым упрощением.

… w Niemczech ukazały się prace, które umożliwiły mi namysł nad tym, co ja właściwie przez niespełna półwiecze robiłem. Przy okazji takich publikacji wetknięto mnie do nowego leksykonu filozoficznego, <…> najprościej będzie rzec, iż widzi on we mnie faceta, projektującego coś, co się powinno zwać filozofią przyszłości. I to nie tyle odzianą w strój fabularyzowany science fiction: raczej <…> bardziej science niż fiction, stanowi (John Kemeny) dziedzinę modelową tego, co w pewnej mierze, trudno dającej się z pism moich ostro wyosobnić, oznacza przestwór semantycznych desygnatów, który jest jeszcze nie wypełniony, tj. przestrzeń wirtualnie możliwą do wypełnienia. Czy więc nie trzeba po prostu powiedzieć, żem projektował przepowiednie, które się po części już zdążyły sprawdzić? Autor niemiecki (B. Gräfrath) utrzymuje jednak, że to byłoby niedozwolonym uproszczeniem.

… никто в то время, когда появлялись мои отдельные книги, не допускал мысли, будто бы я не только просто представлял себе миры или существование в этих мирах, возможное для достижения (скажу вновь по-модному — «виртуальные» миры), но всё это трактовалось как лучше или хуже выполненный развлекательно-фантасмогорический продукт, который ни с каким видом «technology assessment» не породнится, а точнее: с тем, который может быть, и который может вызвать превосходные и одновременно кошмарные последствия, породниться наверняка не сумеет. <…> то, что было как бы чисто поверхностной фабулой, бывало прочитано как просто фабула «типичной» или «не очень типичной» SF, а чтобы там что-то могло крыться такое, что будущее осуществит в своём развитии, и что, возможно, даже земную жизнь поставит на дыбы, повернёт, перевернёт подобно тому, как расщепление атома перевернуло чувство, позволяющее более или менее отличать жизнь от апокалипсиса — это никому даже не пригрезилось.

… nikt podówczas, gdy się poszczególne tomy ukazywały, nie dopuszczał myśli, jakobym nie tyle po prostu sobie imaginował światy lub ziszczenia w tych światach możliwe do osiągnięcia (a modnie powiem znów: „wirtualne”), lecz było to wszystko traktowane jako lepiej lub gorzej wykonana stolarka rozrywkowo–fantasmagoryczna, która się z żadnym rodzajem technology assessment nie spokrewnią, zwięźlej zaś: z tym, co może być i co może sprawić skutki świetne, a zarazem koszmarne, spowinowacić się na pewno nie potrafi. <…> to, co było niejako czysto powierzchniową fabułą, bywało odczytywane jako po prostu fabuła „typowej” albo „nie bardzo typowej” SF, a żeby tam coś mogło kryć się takiego, co przyszłość w swoim przebiegu ziści, i co może nawet ziemski żywot postawi dęba, zawróci, przewróci, co najmniej jak rozszczepienie atomu przewróciło poczucie zezwalające odróżniać jakie — takie życie od apokalipsy: to się nikomu nawet nie wyśniło. Jeszcze inaczej muszę, bo tu jest pies pogrzebany.

Представьте себе зал Сорбонны XVIII столетия и кого-то непрошенного, взобравшегося на кафедру и говорящего о джамбо-джетах, о hardware и software, о виртуальном пространстве (тут уже от своей фантомологической терминологии я вынужден отказаться, потому что мир меня одолел и раздавил моё первенство). Кто из слушателей будет в состоянии понять, что это никакие не сказки, а тезисы преподавателя об измельчении онтологии как философской категории «техникой», можно ли это вообще через мгновение как-то объяснить всерьёз? Скорее всего, этого самозванного проповедника выкинули бы за дверь почтенного заведения, а если бы на улице он болтал по-прежнему (так же, как я продолжаю болтать), то воспитанные люди обходили бы его, замкнувшись в своём благоразумном молчании. Ведь так было. В лучшем случае я мог бы быть замечен польским философом, который достаточно мягко со мной обошёлся, ибо ни к какому позорному столбу меня не ставил, только с усмешкой пренебрёг и объяснил мне (вслед за Мерло-Понти), что в философии ни после каких-либо научных открытий, ни после революций ничего не может измениться ни на волос. Таким образом, благодаря упомянутому немцу, я теперь вижу, что если говорить с абсолютно любой серьёзной детальностью о том, чего ещё нет нигде, и о чём ни один серьёзный авторитет как о бытии осуществимом нигде с уверенностью не говорит, то вся эта речь оказывается болтовнёй через закрытую форточку для китайского народа, <…> пустословием, и всё. И только когда из бездны небытия начнут потихоньку, по частям, смутно вырисовываться первые контуры того, что, как фантазматы, было принято отрицательно, признают, что то, что вырисовывается, действительно существует, и даже наделят это (вынужденно) новыми названиями, например, «виртуальной реальностью», но о той хромой собаке не вспомнят.

Proszę sobie wystawić aulę Sorbony z XVIII stulecia i kogoś, kto nieproszony wlazłszy na jakąś katedrę, prawi o dżambodżetach, o hardware i o software, o przestrzeni] wirtualnej (tu już i tak z mojego mianownictwa fantomologicznego zrezygnować muszę: bo mnie świat przemógł i rozmiażdżył prekursorstwo moje), jakiż ze słuchaczy będzie w stanie uznać, że to nie żadne bajki są, lecz że tezy; wykładowcy o wyszczerbianiu ontologii jako kategorii filozoficznej przez „technikę” jakąś tam, mogą być w ogóle przez okamgnienie potraktowane z powagą? Raczej by tego samozwańczego kaznodzieję wyrzucono za drzwi dostojnego przybytku, a gdyby na ulicy dalej gadał (akurat jak ja dalej gadałem), to by go dobrze wychowani ludzie mijali, w swoim rozsądnym milczeniu zamknięci. Tak było przecież. W najlepszym razie dostrzeżony mogłem być przez polskiego filozofa, który dość łagodnie się ze mną obszedł, bo pod żaden pręgierz nie stawiał, tylko z uśmiechem zlekceważył i wyjaśnił mi, że nic w filozofii (za Merleau–Pontym) po żadnych naukowych odkryciach ani rewolucjach na włos zmienić nie może. Ja więc dzięki wspomnianemu Niemcowi widzę teraz, że jeżeli mówić z zupełnie dowolną, poważną szczegółowością o tym, czego jeszcze nie ma nigdzie, i o czym żaden poważny autorytet jako o bycie ziszczalnym na pewno nie wykłada nigdzie, to cała taka mowa okazuje się gadaniem przez zamknięty lufcik do chińskiego luda, <…> „mowa — trawa”, i koniec. A kiedy dopiero z odmętów niebytu zaczną się powoluśku i bardzo cząstkowo, niewyraźnie wynurzać najpierwsze kontury tego, co było jako fantazmaty odmownie załatwione, uznają, że to, co się wynurza, istotnie istnieje, i nawet opatrzą to (z musu) nowymi nazwami: np. nazwą „rzeczywistości wirtualnej”, a o tamtym psina okulawiona nie wspomni.

… «философия будущего» как любая «обычная нормальная» философская системная школа должна иметь разделы: онтологию, эпистему, а также этику. И потому толкования должны показывать онтические, познавательные и, в конце концов, этическо-моральные последствия, как производные изменений, которые в момент их объявления нисколько не были для всех вероятны. Более того, они не могут быть даже поняты, не могут быть приняты за высказывания, которые, быть может, в другой форме, но в самом корне похожи на тождественности, и могут исполниться, причём быстрее, чем думает тот, кто их родил в своей голове и хочет ими попотчевать других. Словно всё уже было сказано, но ничего не было понято, следовательно, ни за прогноз возможной фальсификации, ни за логическое доказательство определённой «невозможности реализации чего-нибудь» не могло быть принято.

… „filozofia przyszłości” powinna jak każda „zwyczajnie normalna” filozoficzna szkoła systemowa mieć działy: ontologię, epistemę oraz etykę. A zatem wykłady muszą ukazywać konsekwencje ontyczne, jako też poznawcze i wreszcie etyczno — moralne, jako pochodne zmian, które w momencie ich zapowiadania nie były ani trochę dla ogółu wiarygodne. Co więcej, one nie mogą zostać nawet zrozumiane: nie mogą być uznane za orzeczenia, które być może w innej postaci, ale w samym rdzeniu podobne do tożsamości, spełnią się, i to prędzej, niż sądzi ten, kto je w swojej głowie zrodził i chce innych nimi uczęstować. Niby wszystko już zostało powiedziane, ale nic nie zostało pojęte, więc ani za prognozę do ewentualnej falsyfikacji, ani za logiczny dowód określonej „niemożliwości zrealizowania czegoś” nie mogło być poczytane.

Я многократно писал о последствиях биотехнологии, и для ПАН, и не для ПАН, дискурсивно и беллетристически, серьёзно и гротескно, чтобы кошмар, проиллюстрированный моими образами, как-то подсластить или ослабить, но наверняка и это было излишне, поскольку даже если бы я писал, разрывая одежду и вырывая у себя in publico foro остатки волос, всё равно ни одна собака и т. д. ни малейшего внимания на это не обратила бы. <…> Философия будущего должна заниматься последствиями открытий, которые не открыли, хотя уже где-то, в какой-то основе науки, они начинают прорастать, и над ними уже стоят инвесторы большого капитала, а мои достижения, предупреждения, предостережения и привлечения гроша ломанного не могут стоить. Надо добавить — это абсолютно типичное, совершенно нормальное положение дел. Тяжёлый серый металл, составленный из кусочков в единое целое, превратит города в звёздное пламя, развеет на тысячи миль невидимую смерть, отравит необратимо внуков внуков? Ведь ещё в первой половине XX, всё ещё господствующего, века легче было бы поверить в «Сезам, откройся», в волка, что съел бабушку <…>. Таким образом, вся эта всё ещё не признанная философия будущего должна готовить человечество к тому, что будет с его судьбой, то есть с ним самим в XXI веке и в третьем тысячелетии, но она абсолютно не подходит как поле для возделывания отшельнику, не понятому, читаемому, конечно, но так, словно он старался сигнализировать о прелестях и опасностях какими-то невыразительными способами мима, или же просто был полностью нем. Философия будущего — это предмет, не преподаваемый нигде: зато — удивительное дело — я признаю: где дрова рубят — там щепки летят: так вот щепки, в форме придурковатой и бесплодной SF летят, но дров нигде увидеть нельзя. В последнем номере «New Scientist» я читал восторги по поводу оригинальности автора, который придумал жителей звезды, прогуливающихся по её поверхности, ибо хотя это и невозможно, но всегда ново и свежо придумано. Играйте дальше, детвора, такими игрушками воспалённого воображения — может, вас когда-нибудь, в конце концов, посетит звёздный огонь на Земле.

Wielokrotnie o konsekwencjach biotechnologii pisywałem, i dla PAN–u, i nie dla PAN–u, dyskursywnie i beletrystycznie, serio i groteskowo, ażeby koszmar, rysunkami moimi podilustrowany, jakoś ucukrować, czyli osłabić, lecz pewnie było i to zbędne, ponieważ gdybym pisał drąc szaty i wyrywając sobie in publico foro ostatek włosów, też pies z kulawą itd. najmniejszej by uwagi nie zwrócił. <…> Filozofia przyszłości winna zajmować się konsekwencjami odkryć, których nie odkryto, chociaż już gdzieś, w jakimś podglebiu nauki zaczynają kiełkować i już stają nad nimi wielkokapitałowi inwestorzy, a moje profecje, przestrogi, ostrzeżenia i zachęty funta kłaków nie śmią być warte. Jest to, wypada lojalnie dodać, zupełnie typowy, całkowicie normalny bieg rzeczy. Ciężki szary metal, który, z kawałków w jedną całość złożony, miasta w gwiazdowy płomień obróci, niewidzialną śmierć na tysiące mil rozwieje, wnuki wnuków zatruje nieodwracalnie? Przecież ledwie w pierwszej połowie XX wciąż nam panującego wieku łatwiej byłoby uwierzyć w „Sezamie otwórz się”, w wilka, co babcię zjadł <…>. I analogicznie ma się rzecz z tym, że ktoś będzie golfowym kijaszkiem golfową piłeczkę na Księżycu w lot puszczał. Otóż ta cała nie uznawana wciąż filozofia przyszłości winna by przygotowywać ludzkość na to, co będzie z jej losem, więc z nią samą w XXI wieku i w III tysiącleciu, zupełnie nie nadaje się ona zatem na pole upraw dla samotnika, nie rozumianego, czytanego, owszem, ale tak, jakby starał się zasygnalizować uroki i ugrozy jakimiś niewyraźnymi sposobami mima, czy też wprost był porządnie niemy. Filozofia przyszłości to przedmiot nie wykładany nigdzie: natomiast — dziwna sprawa, przyznaję: gdzie drwa rąbią, tam wióry lecą; otóż wióry, w postaci durnowatej i jałowej SF lecą, ale drew nigdzie nie można się dopatrzyć. W ostatnim numerze „New Scientist” czytałem zachwyty nad oryginalnością autora, który wymyślił ci mieszkańców gwiazdy, spacerujących po jej powierzchni, bo niby to niemożliwe, ale zawsze nowe i świeżo pomyślane. Bawcie się dalej panowie dziatki, takimi igraszkami wyobraźni ochwaconej, może was na Ziemi ogień gwiazdowy kiedyś w końcu odwiedzi.

	Сегодня все трясутся над fertilisatio in vitro, а в будущем это станет таким анахронизмом, как сто пятьдесят лет назад постулат, что по железнодорожному пути перед поездом должен идти человек, машущий красным флажком, чтобы предупредить толпы, которые без этого, вероятно, умерли бы от страха.
	Dziś wszyscy trzęsą się nad fertilisatio in vitro, a w przyszłości będzie to takim anachronizmem, jak postulat sprzed stu pięćdziesięciu lat, by przed pociągiem kolei żelaznej szedł facet machając czerwoną chorągwią dla ostrzegania tłumów, które by bez tego pomarły może z trwogi.

Перевод

В. И. Язневич, 2009