Путешествие пятое, или О шалостях короля Балериона

«Путешествие пятое, или О шалостях короля Балериона» (польск. Wyprawa piąta, czyli o figlach króla Baleryona) — сатирический фантастический рассказ Станислава Лема 1965 года из цикла «Кибериада» («Семь путешествий Трурля и Клапауция»).

Цитаты

Не жестокостью досаждал своим подданным король Балерион Кимберский, а пристрастием к увеселениям. И опять же — ни пиров он не устраивал, ни оргиям ночным не предавался; невинные забавы были милы сердцу королевскому: в горелки, в чижика либо в палочку-выручалочку готов был он играть с утра до вечера; однако всему предпочитал Балерион прятки. Ежели требовалось принять важное решение, подписать декрет государственного значения, побеседовать с послами чужезвёздными или же дать аудиенцию какому-либо маршалу, король немедля прятался и под страхом суровейших наказаний повелевал себя искать. Бегали тогда придворные по всему дворцу, заглядывали в башни и рвы, простукивали стены, так и этак переворачивали трон, и поиски эти нередко затягивались, ибо король каждый раз придумывал новые тайники и укрытия. Однажды не дошло до объявления сугубо важной войны лишь потому, что король, обвешавшись стекляшками и финтифлюшками, три дня висел в главном дворцовом зале, изображая люстру, и посмеивался исподтишка над отчаянной беготнёй придворных. Тот, кто его находил, немедленно награждался званием Великого Открывателя Королевского; числилось таких Открывателей при дворе уже семьсот тридцать шесть. Ежели кто хотел попасть в доверие к королю, непременно следовало ему поразить монарха какой-то новой, неизвестной игрой. Нелегко это было сделать, ибо был король весьма сведущ в этом вопросе: знал и древние игры, например чёт-нечёт, и новейшие, с обратной связью, на манер кибергая; время от времени говорил он также, что все есть игра либо развлечение — и его королевство, и весь свет. — начало

Nie okrucieństwem doskwierał poddanym swoim król Baleryon cymberski, lecz zamiłowaniem do zabaw. I znów — nie uczty wyprawiał ani się w orgiach całonocnych lubował, niewinne bowiem były igraszki, miłe sercu królewskiemu — a to dzwonek i młotek, a to ency — pency albo w stukułkę grać od nocy do rana, albo w pierożek drewniany, lecz nad wszystkie przekładał zabawę w chowanego. Gdy tylko ważną jakąś decyzję należało podjąć, podpisać dekret o państwowym znaczeniu, przyjąć posłów obcogwiezdnych lub udzielić jakiemu marszałkowi audiencji, król chował się i pod karami najsurowszymi kazał siebie szukać. Biegała tedy rada koronna po całym pałacu, zaglądała do fos i wieżyc zamkowych, opukując ściany, przewracając na wszystkie strony tron, i poszukiwania te przeciągały się nieraz długo, bo król coraz nowe obmyślał skrytki i schowanka. Raz do wypowiedzenia bardzo ważnej wojny przez to tylko nie doszło, że, spowity w szkiełka i świecidełka, wisiał przez trzy dni w głównej sali pałacowej, udając żyrandol, i śmiał się w kułak z rozpaczliwej bieganiny dworaków. Ten, kto go znalazł, otrzymywał zaraz tytuł Wielkiego Znalazcy Królewskiego, i było ich już na dworze siedmiuset trzydziestu i sześciu. Kto zaś chciał wkupić się w łaski królewskie, musiał koniecznie monarchę jakąś nową zadziwić zabawą, jeszcze mu nie znaną. Nie było to łatwe, Baleryon bowiem był w owym przedmiocie nadzwyczaj biegły; znał zabawy starożytne, jak w cetno i licho, znał najnowsze, ze zwrotnym sprzężeniem, jak cybergaj, od czasu do czasu zaś powiadał, iż wszystko jest grą, czyli zabawą — także i samo królowanie jego, także i świat cały.

	… достопочтенный Папагастер из древнего матрицианского рода,.. — комментарий Станислава Баранчака («Электрыцари и киберангелы»): «ассоциация «матрицы» с «патрициями», при этом юмористически добавляется дальнейшая латинская этимология «матер — патер» (skojarzenie "matrycy" z "patrycjuszami" przy jednoczesnym humorystycznym odesłaniu do dalszego łacińskiego źródłosłowu "mater — pater")
	… imć Papagaster z wysokiego rodu matrycjuszowskiego,..

	Под конец достигли придворные такой сноровки, что давали правильные ответы ещё прежде, чем король заканчивал вопрос, и дивиться этому не приходилось, поскольку и придворные, и король были постоянными подписчиками «Правительственной газеты», в которой вместо скучных приказов и указов публиковались преимущественно шарады и массовые игры.
	Na koniec dworacy doszli do takiej wprawy, że udzielali prawidłowych odpowiedzi, zanim król skończył jeszcze mówić, a nie było w tym nic dziwnego, ponieważ zarówno oni, jak i on pospołu byli pilnymi prenumeratorami “Dziennika Urzędowego”, który, zamiast nudnych rozporządzeń i dekretów administracyjnych, zamieszczał przeważnie szarady i gry towarzyskie.

Необходимое устройство было у Трурля в маленьком ящичке, который он принес с собой и теперь показал королю. С игрой в прятки не имело это изобретение, собственно, ничего общего, однако можно было применить его и с такой целью. Был это карманный портативный двусторонний обменник индивидуальности, разумеется, с обратной связью. При его посредстве двое могли по желанию обменяться индивидуальностями, что происходило совершенно просто и весьма быстро. На голову надевался аппарат, похожий на коровьи рога. Надо было приставить рога эти к голове того, с кем хочешь совершить обмен, и слегка нажать; тогда включалось устройство, генерирующее две противоточные серии молниеносных импульсов. По одному рогу ваша собственная индивидуальность уходила в глубь чужой, а по другому — чужая индивидуальность вливалась в вашу. Происходила таким образом абсолютная разгрузка памяти и одновременная загрузка чужой памяти в возникшую пустоту. Трурль для наглядности надел аппарат на голову и приблизил рога к монаршему челу, объясняя, как следует пользоваться обменником, но тут порывистый король так крепко боднул его, что устройство включилось и произошел моментальный обмен индивидуальностей. И совершилось это так быстро и так незаметно, что Трурль, до тех пор экспериментов над собой не производивший, даже не сообразил, что случилось. Клапауций, стоявший поодаль, тоже ничего не заметил, и только удивился, что Трурль внезапно прервал своё объяснение, а продолжил его сам король, применяя такие выражения, как «потенциалы нелинейного субмнемонического перехода» или «адиабатический проток индивидуальности по обратному каналу». Лекция продолжалась, и, слушая писклявый голос монарха, почувствовал вскоре Клапауций, что случилось нечто недоброе. Балерион, находившийся в организме Трурля, вовсе не слушал учёных разглагольствований, а пошевеливал слегка руками и ногами, будто старался поудобней устроиться в новом для него теле, с большим любопытством его осматривая. И вдруг Трурль, облачённый в длинный плащ королевский, взмахнув рукой при повествовании об антиэнтропических критических переходах, почувствовал, будто ему мешает нечто. Он глянул на собственную руку и остолбенел, увидев, что держит в ней скипетр. Не успел Трурль и слова вымолвить, как король радостно рассмеялся и бегом выбежал из тронного зала. Трурль устремился за ним, но запутался в пурпурном монаршем одеянии и растянулся во весь рост на полу, а на грохот этот сбежались придворные. Бросились они сначала на Клапауция, думая, что он угрожает его величеству. Пока коронованный Трурль поднялся, пока объяснил, что ничего плохого Клапауций ему не сделал, Балериона уж и след простыл. Тщетно пытался Трурль в королевской мантии бежать за ним, придворные того не допустили. Отбивался он от них и кричал, что никакой он не король и что произошла пересадка, они же решили, что чрезмерное увлечение головоломками наверняка повредило разум властителя, а посему почтительно, но непреклонно увели его в спальню, хоть орал он и изо всех сил упирался, и послали за лекарями.

Niezbędne urządzenie miał Trurl w małym puzderku, które przyniósł ze sobą i zaraz je monarsze pokazał. Z zabawą w chowanego nie miał wynalazek właściwie nic wspólnego, niemniej mógł i w niej zostać użyty. Był to kieszonkowy, przenośny, bilateralny wymiennik osobowości, rozumie się — ze sprzężeniem zwrotnym. Za jego pośrednictwem mogły się wymienić osobowościami dowolne dwie osoby, co zachodziło całkiem prosto i bardzo szybko. Na głowę zakładało się aparat podobny do krowich rogów. Rogi te trzeba było przystawić do czoła osoby, z którą chciało się dokonać wymiany, i pocisnąć lekko; wówczas włącznik uruchamiał urządzenie, które wytwarzało dwie przeciwbieżne serie błyskawicznych impulsów. Jednym rogiem płynęła osobowość własna w głąb cudzej, a drugim cudza w głąb własnej. Zachodziło więc kompletne wyładowanie pamięci i równoczesne ładowanie powstającej pustki inną pamięcią, należącą do drugiej osoby. Trurl nałożył sobie tedy dla poglądowości aparat na głowę i wyjaśniał królowi właśnie, jak się go używa, przybliżając czoło królewskie do obu rogów aparatu, kiedy popędliwy monarcha tryknął go łbem tak silnie, że wyłącznik uruchomił aparaturę i doszło do momentalnej przesiadki osobowościowej. A stało się to tak szybko i tak niepostrzeżenie, że Trurl, który dotąd nigdy jeszcze eksperymentu na samym sobie nie przeprowadzał, nawet nie zauważył, co się stało. Klapaucjusz, stojący opodal, też się nie spostrzegł i tylko zdziwiło go, że Trurl przerwał nagle swój wykład, podjął go za to w przerwanym miejscu sam Baleryon, używając takich słów, jak “potencjały nieliniowego przejścia submnemonicznego” i “przepływ osobowości adiabatyczny kanałem zwrotnym”. Prelekcja trwała, kontynuowana piskliwie przez monarchę, i po kilku sekundach Klapaucjusz wreszcie poczuł, że stało się coś niedobrego, Baleryon jednak, już znajdujący się w organizmie Trurla, ani słuchał uczonego wykładu, lecz, z lekka poruszając rękami i nogami, zdawał się coraz wygodniej sadowić w nowym dlań ciele, oglądając je z wielkim zainteresowaniem. Naraz Trurl, przyodziany w długi płaszcz królewski, wymachując rękami przy wyjaśnianiu antyen — tropijnych przejść krytycznych, zauważył, że coś mu przeszkadza, rzucił okiem na własną dłoń i osłupiał, ujrzawszy, iż trzyma w niej berło. Chciał coś powiedzieć, lecz król roześmiał się radośnie i w te pędy wybiegł z sali tronowej. Trurl puścił się za nim, ale nogi zaplątały mu się w monarszej purpurze i rymnął jak długi na posadzkę, a hałas ów zwabił dworzan. Ci rzucili się najpierw na Klapaucjusza, sądząc, że zagroził Majestatowi. Nim się ukoronowany Trurl podniósł z ziemi, nim wyjaśnił, że nic mu nie zagrażało, po Baleryonie, hasającym gdzieś w ciele Trurlowym, nie zostało i śladu. Próżno chciał biec za nim Trurl w purpurach królewskich, dworzanie do tego nie dopuścili, a że bronił im się, wołając, iż żadnym królem nie jest i że zaszła przesiadka, uznawszy, iż ani chybi nadmierne rozwiązywanie łamigłówek naruszyło umysł władcy, z szacunkiem, lecz stanowczo wepchnęli go do sypialni i posłali po lekarczyków, choć wrzeszczał i opierał się z całych sił.

Перевод

А. Г. Громова, 1967