Tertium comparationis

«Tertium comparationis» — философское эссе Станислава Лема 1994 года. Вошло в авторский сборник «Тайна китайской комнаты» 1996 года.

Цитаты

… с той минуты, когда много миллионов лет назад возникли Australopithecus, Homo robustus и вскоре — Homo habilis на юге Африки, уже тогда в ходе медленной, исторически последовательной акселерации всей своей биологией они были обречены на изобретение технологии (начиная с эолита и палеолита), поскольку вместе с освобождением верхних конечностей от применения их в качестве опоры при ходьбе, а мозга — от типичных способностей, необходимых животным для выживания, в те времена другого пути (кроме вымирания вида) уже не было. Я считаю, что каких-то три или два с половиной миллиона лет назад технология стала такой же неотъемлемой собственностью человека, какой стало четыре миллиарда лет назад космическо-планетарное остывание огненной оболочки шара, каковым тогда была планета Земля. Таким образом, на технологию можно сердиться, технологию можно не признавать, к процессу её развития можно иметь претензии точно так же, как ненавидеть законы термодинамики или держать зло на гравитацию. Явления, подобные законам Природы, в какой-то мере можно приручать, одомашнивать, впрягать в наши дела и работу. Зато писать против них научные труды или воспринимать их как зло — всё это несёт в себе столько же смысла, сколько дисциплинарное бичевание моря за то, что оно поглотило корабли какого-то тирана.

… z chwilą, kiedy powstawał wiele milionów lat temu Australopithecus, Homo robustus, a zaraz potem Homo habilis na południu Afryki, już wówczas był na powolne, lecz podległe historycznej akceleracji wynajdywanie technologii (poczynając od eolitu i paleolitu) skazany całą biologią swoją, ponieważ razem z uwolnieniem kończyn górnych od wspierania chodu, a mózgu od typowo animalnej i tym samym wyłącznie przeżyciowej sprawności w czasie dlań teraźniejszym, innej drogi (poza wymarciem gatunku) już nie było. Tym samym uznałem, że technologia stała się jakieś trzy — lub dwa i pół miliona lat temu taką samą niepozbywalną własnością człowieka, jaką stało się cztery miliardy lat temu stałą kosmiczno–planetarną krzepnięcie powłok ogniowej kuli, jaką wtedy stanowiła planeta Ziemia. Tym samym na technologię można się z takim samym kiepskim sensem gniewać i technologii zapierać oraz jej rozwojowi wyrzuty robić, w jakim można prawa termodynamiki nienawidzieć albo mieć cokolwiek za złe grawitacji. Zjawiska podobne do praw Natury można w jakiejś mierze oswajać, domestykować, zaprzęgać do naszych prac i spraw. Natomiast wypisywanie przeciwko nim diatryby, czyli branie ich za złe, niesie za sobą tyleż sensu, co karne biczowanie morza za to, że jakiemuś tyranowi pochłonęło okręty.

Внутривидовая вариация у человека самая большая, ибо чем ниже находится вид животных на лестнице эволюционного развития, тем меньше «интеллектуальная» разница. Все мухи имеют одинаковое количество способностей, задаваемых инстинктами, для переработки информации <…>. Также «гениальные шимпанзе» (есть такие, которые способны к изучению зачатков графического языка) намного меньше отличаются от глупого шимпанзе по сравнению с тем, насколько Ньютон отличается от дурака. Сегодня мы сталкиваемся с другой загадкой: мы не знаем, почему эволюция человеческого мозга, проходившая в виде роста потенциальных возможностей разума, начавшись более миллиона лет назад и достигнув исключительного в естественной эволюции ускорения, всё-таки остановилась примерно сто—двести тысяч лет до нашей эры! <…> Но почему «разогнавшийся в эволюционном развитии» мозг «остановился», мы не знаем. Трудно считать причиной этому относительную тесноту женского родового канала, хотя диаметр головы новорождённого — самый большой поперечный размер его тела. Здесь скрыта неразгаданная загадка мозга, скорее всего биологической, а не информационной природы.

Wariancja wewnątrzgatunkowa jest u człowieka największa: boż im gatunek zwierząt na drabinie postępów ewolucyjnych niższy, tym mniej różnic „umysłowych”. Wszystkie muchy mają tyle samo zadanych instynktem umiejętności przetwarzania informacji, <…> a także „genialny szympans” (a są takie, zdolne do uczenia się pierwocin języka graficznego) różni się daleko mniej od szympansa głupiego, aniżeli różnił się Newton od durnia. Zarazem tu natykamy się na odmienną zagadkę: oto nie wiemy, dlaczego ewolucja ludzkiego mózgu, jako wzrostu jego potencjałów umysłowych, rozpocząwszy się ponad milion lat temu i osiągnąwszy wyjątkowe w naturalnej ewolucji przyspieszenie, przecież zatrzymała się jakieś sto do dwustu tysięcy lat przed naszą erą! <…> Ale dlaczego „rozpędzony we wzroście ewolucyjnym” mózg „stanął”, nie wiemy. Trudno za przyczynę uznać względną ciasnotę żeńskiego kanału porodowego, choć obwód główki noworodka jest w jego organizmie największy. Tu skrywa się zatem nierozwikłana zagadka mózgu, prawdopodobnie raczej biologicznej aniżeli informatycznej natury.

Когда я писал «Summa Technologiae», наибольшей моей ошибкой было то, что я вывел в качестве фигуры условного героя той книги рационального человека — Конструктора, а не агрессора, ослеплённого шовинизмом и наслаждающегося потоплением каждой технологической инновации в осознанном убожестве всеразвращения. Я не предвидел того, чего предвидеть не хотел. Однако можно ли было иметь право на такую необъективность — это вопрос. — конец; парафраз из последнего абзаца гл. Парадигматика футурологии «Фантастики и футурологии» (книга 1, 2-е изд., 1972)

Gdym pisał Summa Technologiae, największy błąd popełniłem, zakładając jako postać umownego bohatera tej książki racjonalnego człowieka — Konstruktora, a nie agresora, zaślepionego szowinizmem i rozkoszującego się topieniem każdej innowacji technologicznej w umysłowym ubóstwie wszechdeprawacji. Nie przewidziałem tego, czego przewidzieć nie chciałem. Czy jednak wolno było mieć prawo do takiej stronności — oto jest pytanie.

Перевод

В. И. Язневич, 2004