О детективном романе (Лем)

«О детективном романе» (польск. O powieści kryminalnej) — эссе Станислава Лема 1960 года. Вошло в авторский сборник «Выход на орбиту» 1962 года.

Цитаты

Очень быстро — практически в самом начале популярности «детективных романов» — авторы сообразили, что лучше всего использовать собственного, переходящего из книги в книгу детектива. Как правило, любителя. И они выбирали его из самых разных вариантов. <…> Такое разнообразие было попросту вызвано яростной конкурентной борьбой на книжном рынке, иначе говоря, — каждый автор в поисках собственной золотой жилы прибегал к героям и усложнениям все более своеобразным, утрачивая в конце концов последние связи с реальностью.

Bardzo szybko — bo już na samym początku popularności „kryminałów” — autorzy zorientowali się w dobrych stronach posiadania własnego, z książki do książki przechodzącego, detektywa. Z reguły amatorzy — rekrutowali się oni z przeróżnych środowisk. <…>  Rozmaitość tę spowodowała po prostu zaciekła walka konkurencyjna na powieściowym rynku, inaczej mówiąc — każdy autor w poszukiwaniu własnej złotej żyły uciekał się do bohaterów i powikłań coraz osobliwszych, zatracając na koniec ostatnie związki z rzeczywistością.

	Мотивом преступления в подавляющем большинстве случаев являются деньги; зажиточные люди — в соответствии с картиной, которую рисует детективный роман, — окружены родственниками, то есть бандой потенциальных убийц; я не встречал книг, в которых богатый завещатель протянул бы дольше, чем тридцать первых страниц. <…> Таков европейский роман.
	Motywem zbrodni są w przytłaczającej większości wypadków pieniądze; ludzie zamożni są — wedle obrazu, malowanego przez powieść kryminalną — otoczeni przez rodzinę, stanowiącą bandę potencjalnych morderców; nie spotkałem bodaj „kryminału”, w którym bogaty testator przeżyłby wiele więcej nad trzydzieści pierwszych stronic. <…> Tyle powieść europejska.

	… под обликом реализма действий [в детективах] на самом деле скрывается сказочная невозможность.
	… pod pozorami realizmu działań kryje się z reguły najzupełniej bajkowa niemożliwość.

	… Агата Кристи наводит на меня скуку другим — бабской, несносной болтовней и психологией из третьих рук…
	… Agata Christie nudzi mnie czymś innym — babskim, niezmożonym gadulstwem i psychologią z trzeciej ręki…

	… для сохранения криминальной шарады нарушаются элементарные законы психологии или физиологии, мы оказываемся на территории вымысла столь же бессодержательного, сколь и безвредного.
	… dla ocalenia kryminalnej szarady gwałci się elementarne prawa psychologii czy fizjologii, znajdujemy się na terenie fikcji tyleż jałowej, co nieszkodliwej.

Европейский вариант криминальной истории <…> чарует своей математически точной гармонией, чем-то он напоминает изготовление маленьких парусников в бутылках. Ни один из этих корабликов не смог бы плавать, но не об этом ведь речь; дело в том, что факт наличия парусника внутри бутылки удивляет нас и восторгает; если не нас, то наших детей; детективный роман — признаемся в этом — игрушка для взрослых.

Gatunek europejski <…> urzekający swym zegarkowo–matematycznym ładem, ma w sobie coś z budowania maleńkich żaglowców we wnętrzu flaszek. Żaden z tych okręcików nie mógłby pływać, ale nie o to przecież chodzi; rzecz w tym, że fakt znalezienia się żaglowca wewnątrz flaszki zdumiewa nas i zachwyca; jeśli nie nas — to nasze dzieci; kryminał — przyznajmy się do tego — to zabawka dla dorosłych.

	Криминальный роман, <…> вопреки кажущейся видимости, интересен людям только как части некой машины — это «машина преступления», хотя и представляет нам фальшивую схему этого преступления.
	Powieść kryminalna <…> wbrew pozorom ludzie nie interesują jej inaczej, aniżeli jako elementy pewnej maszyny; jest to „maszyna zbrodni”, z tym, że najpierw przedstawia się nam jej schemat fałszywy.

Может быть, детективный роман — это некая вульгарная версия призыва к нашим этическим чувствам? Производственный роман, приправленный эсхатологией? Боюсь, что все не так просто. Во-первых, авторы, как правило, ничего или почти ничего не делают, чтобы мы познакомились — при жизни — с жертвой; очень часто мы знакомимся с ней только после смерти; можно было бы сказать, что вызывать симпатию совершенно не нужно, потому что любое убийство требует общественного возмездия, — но почему в таком случае мы так легко миримся с убийствами, позволяемыми законом или даже совершенно противоречащими им, которые совершает, скажем, детектив, сражающийся с мафией, и делающий это не всегда в качестве необходимой самозащиты? <…> эта система фокусов, эквилибристики сулит исполнение определённого молчаливого обещания; смерть в романе должна заострить наши ощущения, втянуть нас, взволновать, заинтересовать, пусть даже вызвав мгновенное отвращение. Одним словом, это спекуляция на том нездоровом в нас, что требует противоречий с существующим порядком, с коварным использованием жестокости, всех тех вообще неосознаваемых слабостей и наклонностей, которые можно найти — развёрнутые в солидные конструкции и нашпигованные латинской терминологией — в специальных психологических и психиатрических трудах. И этот запрещённый товар продаётся нам в упаковке справедливости, с этикетками, гарантирующими, что со словом «конец» все расчёты будут так тщательно выверены, что мы сможет оставаться совершенно спокойными, поскольку всё будет приведено в порядок, объяснено и закрыто. О том, в какой мере спекулируют именно на наших слабостях, яснее всего свидетельствует детективный роман — в своей современной американской версии.

Czy kryminał jest jakąś wulgarną wersją apelu do naszego poczucia moralnego? Produkcyjniakiem zaprawionym eschatologią? Obawiam się, że nie jest to takie proste. Najpierw autorzy z reguły nic lub prawie nic nie czynią, abyśmy poznali — za życia — ofiarę; bardzo często poznajemy ją dopiero po śmierci; można by powiedzieć, że wywołanie sympatii jest całkiem zbędne, jako że każde morderstwo domaga się społecznej odpłaty — ale dlaczego w takim razie tak łatwo godzimy się na zabójstwa dozwolone prawem czy nawet stojące z nim w jaskrawej sprzeczności, których dopuszcza się, powiedzmy, detektyw, walcząc ze zbrodniczą mafią, i to nie zawsze w obronie koniecznej? <…> że jest systemem sztuczek, żonglerką, wywiązaniem się z pewnej milczącej obietnicy; śmierć, która w nim działa, zaostrzyć ma nasze zmysły, wciągnąć nas, poruszyć, zaciekawić, nawet wywołaną momentalnie odrazą; że, jednym słowem, jest to spekulacja na tym, co w nas niezdrowe i pożądające obrazów sprzecznych ze zwykłym porządkiem, przewrotne, na okrucieństwie, na tych wszystkich nie uświadamianych na ogół feblikach i żyłkach, które, rozwinięte w solidne konstrukcje i naszpikowane łacińską nomenklaturą, odnaleźć można w fachowych dziełach psychologicznych i psychiatrycznych. A ten zakazany towar sprzedaje się nam w opakowaniu sprawiedliwości, z etykietkami gwarantującymi, że wraz ze słowem „koniec” wszelkie rachunki tak dokładnie zostaną wyrównane, iż będziemy mogli pozostać całkowicie spokojni, albowiem wszystko będzie uregulowane, wyjaśnione i zamknięte. O tym, w jakiej mierze spekuluje się właśnie na takich naszych stronach, zaświadczy najwyraziściej kryminał — we współczesnej swojej wersji amerykańskiej.

	Новый тип детективного романа в Штатах начался с нарушения обязательной для Европы условности. Авторы отказались, по крайней мере частично, от гениев как среди преступников, так и среди следователей, и это пошло им на пользу. Поединок права с преступлением был в какой-то мере спущен с небес платоновских идей на Землю и наделен многочисленными его недостатками.
	Nowy typ kryminału począł się w Stanach od złamania obowiązującej w Europie konwencji. Autorzy zrezygnowali, po części przynajmniej, z geniuszów zarówno zbrodni, jak i śledztwa, i wyszło im to na korzyść. Pojedynek prawa ze zbrodnią sprowadzony został w jakiejś mierze z nieba platońskich idei na Ziemie i nacechowany licznymi jej ułomnościami.

… Чандлер <…> умеет писать; особенно хороша в его книгах «густая» общественная атмосфера и эта <…> имманентная гниль, пропитывающая все в мире богатых американцев, обращающихся к услугам частного детектива. Так что Чандлер показывает другой, мрачный облик Голливуда, он вообще лучше всего чувствует себя в Калифорнии, которую знал досконально, поскольку провёл в ней значительную часть жизни. Его детектив работает в обществе вечно разводящихся супругов, пресыщенных мужчин и сексапильных женщин, сменяющих партнеров в вялом промискуитете; одним словом, его книги дышат такой Америкой, действуют в них люди, похожие на настоящих, а не одни лишь схемы и тени. Это можно распознать хотя бы по тому, что даже преждевременная подача ключа криминальной загадки в этих книгах не делает совершенно излишним чтения в целом.

… Chandler <…> umie pisać; szczególnie dobra jest w jego książkach „gęsta” atmosfera środowiskowa i owa <…> immanentna zgnilizna, przepajająca wszystko w świecie bogatych Amerykanów, którzy wzywają na swe usługi prywatnego detektywa. Pokazuje więc Chandler drugie, ponure oblicze Hollywoodu, w ogóle najlepiej czuje się w Kalifornii, którą znał doskonale, gdyż spędził w niej kawał życia; detektyw jego działa w środowiskach wiecznych rozwodników i rozwódek, zblazowanych mężczyzn i promieniujących seksem kobiet, zmieniających partnerów w ospałym promiskuityzmie; jednym słowem, książki jego oddychają jakąś Ameryką, poruszają się w nich ludzie podobni do prawdziwych, a nie same tylko umowne schematy i cienie. Poznajemy to po tym, że przedwczesne ujęcie w rękę klucza kryminalnej zagadki nie czyni całkowicie zbędną lektury całości.

Как видим, триллер, начинавшийся как обновление жанра, быстро застыл в корсете родовой условности. Американская модель попросту переносит акцент с интеллектуального удовлетворения от разгадки запутанной головоломки на саму интригу, делая её заинтересовывающей своевременно и беспрестанно (раздетые девицы, большое количество крови), а не только с помощью элемента мастерски дозированной и растянутой длительными допросами задержки. Оказалось, что разумный аргумент уступает смачному удару в челюсть. Формальные отличия конструкции несомненны, существенных — не наблюдается. Для обеих моделей характерно отсутствие настоящей проблематики вины и наказания, обе пусты, а измятые развратом постели, блондинистые call girls в мотелях и добросовестные, с кровавым смаком исполненные побоища, порывающие с символической условностью европейского романа, в котором труп является лишь предпосылкой полицейского расследования, а не «вещью в себе» для наслаждения, — всё это попросту вопрос проявления и обнажения того, что классический детективный роман подавал завуалированно и намёками. Различия здесь количественные, а не качественные. Создатели таких книг — это точные конструкторы и проектировщики интриги в Европе или же поставщики садистских кушаний в Америке, — но всё заканчивается на уровне технического описания, хотя понятно, что технологию преступления отделяет от его психологии пропасть.

Jak widać, thriller, poczęty jako odnowa gatunku, szybko zastygł w gorsecie rodzimej konwencji. Model amerykański przenosi po prostu akcent z intelektualnej satysfakcji rozwiązywania zawiłej łamigłówki na samą intrygę, czyniąc ją interesującą bieżąco i nieustannie (rozebrane kobietki, większa ilość krwi), a nie tylko poprzez element kunsztownie dawkowanej i rozciągniętej tasiemcowymi przesłuchaniami zwłoki. Okazało się, iż argument rozumowy ustępuje przed soczystym ciosem w szczękę. Różnice formalne konstrukcji są niewątpliwe, merytoryczne — żadne. Obu modelom brak autentycznej problematyki winy i kary, oba są puste, a wygniecione rozpustą łóżka, tlenione call girls w motelach i rzetelnie, z krwawym smakiem odrobione masakry, zrywające z symboliczną umownością romansu europejskiego, w którym trup jest tylko przesłanką działania policyjnego, a nie „rzeczą w sobie” do delektowania się — to po prostu kwestia ujawnienia i obnażenia tego, co kryminał klasyczny podawał zawoalowane i domyślne; różnice są ilościowe, nie jakościowe. Twórcy takich książek to precyzyjni konstruktorzy i projektanci intrygi w Europie, bądź dostawcy sadystycznych smaczków w Ameryce — wszystko jednak kończy się w obrębie opisów technicznych, a zrozumiałe, że technologię zbrodni dzieli od jej psychologii przepaść.

Конечно, мировая криминология помалкивает о таких типах, которые сочиняют преступления так, как Вагнер — симфонии. Долгую жизнь мифического «художника» можно объяснить несколькими причинами. Кое-что дополнительно объяснит нам тот факт, что когда-то давно эта незаурядная фигура была представителем научного мира <…>. Учёный был существом непонятным, пустым понятием, мешком, в который можно было всунуть, кто что хотел. Сегодня «учёных психопатов» не встретишь в детективном романе, за исключением абсолютно вторичных книг, которые попросту пытаются эксплуатировать старые схемы. Вторым фактором, который способствовал рождению гения порока, была гениальность самого детектива: ведь он должен был найти себе достойного противника! Наконец, такой персонаж облегчал накручивание самой невероятной интриги, поскольку ему чужда была нормальная человеческая мотивация, вращающаяся в узком диапазоне страстей между жадностью, ненавистью и завистью. Из того же семейства произошел и преступник-безумец, разуму которого мог бы позавидовать не один нормальный человек. Его безумие было той лазейкой, с помощью которой автор спасался в конце книги от требующих хоть какого-нибудь объяснения читателей. Слова «ведь это сумасшедший» должны были их успокоить. Этот приём, всеми признанный халтурным и недобросовестным в рамках принятой условности, авторы давно забросили, и преступник-безумец умер, не оставив потомства, чего не скажешь, к сожалению, о его гениальном побратиме. Второй, как бы параллельной, большой ложью [европейского] детективного романа является её пренебрежение к реальной проблеме профессионализма преступного мира.

Oczywiście kryminologia światowa milczy o osobnikach, którzy zbrodnie komponują tak, jak Wagner — symfonie. Twardy żywot mitycznego „artysty” daje się wytłumaczyć kilkoma przyczynami. Coś niecoś dodatkowo wyjaśni nam to, że w okresie dawniejszym nieprzeciętna ta postać była często profesorem <…>. Naukowiec był istotą nieznaną, pojęciem pustym, workiem, do którego można było wtłoczyć, co kto chciał; dzisiaj „uczonych wariatów” nie spotyka się w kryminałach, z wyjątkiem książek absolutnie wtórnych, które usiłują po prostu żerować na starych schematach. Dalszym czynnikiem, który patronował narodzinom geniusza występku, była genialność samego detektywa: musiał on przecież znaleźć godnego siebie adwersarza! Na koniec bohater taki ułatwiał piętrzenie najniesamowitszej intrygi, skoro obca miała mu być normalna ludzka motywacja, oscylująca w wąskim wachlarzu namiętności pomiędzy chciwością, nienawiścią i zazdrością. Z tej samej rodziny pochodzi zbrodniarz–szaleniec, któremu rozumu mógłby pozazdrościć niejeden człowiek normalny. Szaleństwo jego jest furtką, przez którą autor wymyka się na końcu książki przed domagającymi się jakiego–takiego wyjaśnienia czytelnikami. Słowa „przecież to wariat” mają im zamknąć usta. Chwyt ten, uznany powszechnie za partacki i w obrębie obowiązującej konwencji nieuczciwy, porzucili autorzy dawno i zbrodniarz–szaleniec zmarł bezpotomnie, czego, niestety, o jego genialnym pobratymcu powiedzieć nie można. Drugim, równoległym niejako, wielkim kłamstwem powieści kryminalnej jest zaniedbanie przez nią realnego problemu zawodowstwa zbrodni.

Реализовать в книге все эти, иногда невыносимые, иногда комические рикошеты наших стремлений, ошибки и невероятнейшие случайности, которыми так изобилует жизнь, отобразить их с флёром мимолётности — как качества, которые лишь драматическая ситуация возводит на вершины Рока — об этом мечтает каждый писатель — кроме, пожалуй, автора детективного романа. Ибо тому сама мысль о введении элемента непредвиденности в планы преступника замутила бы кристальный характер книги, ведь он изобретает новые, прекрасные алиби, которые предоставят преступнику несколько минут, необходимых для убийства жертвы, уничтожения отпечатков пальцев и проведения (измененным голосом) вводящего в заблуждение телефонного разговора… <…> Часовой механизм интриги убивает жизнь в детективном романе; исключений так мало, что они лишь подтверждают правило.

Urzeczywistnić w książce wszystkie te, raz nieznośne, raz komiczne rykoszety naszych zamierzeń, potknięcia i nie–do–wiary–trafy, w które tak obfituje życie, odtworzyć je z ich puszkiem przelotności, byle jakości, którą tylko dramatyczna sytuacja dźwiga na wyżyny Losu, jest rzeczą, o jakiej marzy każdy pisarz — oprócz, bodaj, kryminalnego, temu bowiem sama myśl o wprowadzeniu elementu nieobliczalności w plany zbrodniarza zamąciłaby krystaliczny charakter książki — on przecież wykonc–powuje nowe, wspaniałe alibi, które zeskamotuje dla zbrodniarza kilka minut, potrzebnych dla zabicia ofiary, wytarcia odcisków palców i przeprowadzenia (zmienionym głosem) mylącej rozmowy telefonicznej… <…> Zegarkowość intrygi zabija życie w powieści kryminalnej; wyjątków jest tak mało, że potwierdzają regułę.

	Неустанные усилия, предпринимаемые тысячами авторов, время от времени приводят, естественно, к возникновению книги, если не совершенно новой, то во всяком случае «отшатнувшейся» от бараньего стада преступности. В случае удачи такая книга, конечно, тут же тянет за собой хвост более или менее убогих подражаний.
	Nieustanne wysiłki, podejmowane przez tysięcznych autorów, od czasu do czasu doprowadzają, naturalnie, do powstania książki, jeśli nie całkowicie nowej, to w każdym razie odstrychniętej nieco od baraniego stada zbrodni. W wypadku powodzenia książka taka pociąga za sobą naturalnie ogon mniej lub bardziej nędznych naśladownictw.

Перевод

В. И. Борисов, 2012